‘Vroeger waren het de zwarten, nu de moslims’

De tentoonstelling Wit over Zwart zorgde ruim 25 jaar geleden voor veel beroering. Bedenker en stuwende kracht achter de expositie met beelden van zwarten in de westerse populaire cultuur was de Curaçaos-Nederlandse kunstenaar, conservator, film- en theatermaker Felix de Rooy. Hoe kijkt hij terug en hoe zit het anno 2015: is de beeldvorming in media, film en reclame minder stereotype dan voorheen?

Artikel
Discriminatie

Hij bladert door de documentatiemap over de tentoonstelling. Pagina na pagina fotokopieën van artikelen in de pers. Van dagbladen tot regionale kranten, van vakbladen tot opiniebladen. De aandacht in de media, ook die van radio en televisie, was overweldigend. Internet en sociale media waren er nog niet want we schrijven 1989, het jaar waarin in het Tropenmuseum in Amsterdam de spraakmakende tentoonstelling Wit over Zwart van start ging. Een expositie die vervolgens ook nog in België en Denemarken te zien is geweest.

Het luie negerjongetje, de foto van een zwarte jongeman tussen twee chimpansees als waren het zijn broertjes: slechts enkele voorbeelden van de talloze 'negrophilia' die De Rooy bijeen had gesprokkeld

De collectie vormde een bonte verzameling van strips, gebruiksvoorwerpen, speelgoed, boeken, reclameaffiches die de stereotype beeldvorming van zwarten en vooroordelen door de westerling genadeloos weerspiegelde. Het kinderboek Joko, het luie negerjongetje, de foto van een zwarte jongeman tussen twee chimpansees als waren het zijn broertjes, de dommige, goedzakkige zwarte dienstmeid van de blanke Hollywood-diva: slechts enkele voorbeelden van de talloze 'negrophilia' die De Rooy bijeen had gesprokkeld en in het Tropenmuseum van groot gezamenlijk verband voorzag. De collectie omvatte een aanzienlijk tijdperk: van vlak na de slavernij tot laat in de twintigste eeuw. Omdat de expositie over beeldvorming gaat, heeft hij de slavernij er bewust buiten gelaten. 'Er waren in die tijd nog niet veel plaatjes en beelden.' Reclame, film, televisie: het kwam allemaal pas later op gang.

Vrij Nederland
Vrij Nederland berichtte in 1989 over de tentoonstelling

'Hiervoor waren veel mensen overtuigd van de onschuld van dit soort beelden'

De rode draad in Wit over Zwart: de zwarte als naïeve, onderdanige primitieveling, de natuurmens. Die beelden moeten onwillekeurig het bewustzijn over zwarte mensen hebben gepenetreerd bij de witte westerling, was en is De Rooys stellige overtuiging. Een opvatting die hij bovendien bevestigd ziet in de studie die socioloog Jan Nederveen Pieterse naar de collectie verrichte. 'Bij veel mensen vielen de schellen van de ogen', zegt Felix de Rooy nu. 'Daarvoor waren veel mensen overtuigd van de onschuld van dit soort beelden, daarna niet meer.'

Zwarte Piet

Dat neemt niet weg dat zo'n 25 jaar na Wit over Zwart met de hoogoplopende discussie over Zwarte Piet het debat over stereotyperingen en vooroordelen weer volop losbarst. De Rooy verbaast zich er oprecht over dat er geen enkele link is gelegd met wat hij destijds met de expositie al heeft laten zien. 'Totale amnesia', zegt hij over het gebrek aan historisch besef. Niemand van de pers heeft bij hem aangeklopt om zijn zegje te doen. Zelf een opiniestuk schrijven in de krant dan? Geen behoefte aan, zegt hij schouderophalend. Hij heeft zijn punt gemaakt en wil zich niet verlagen tot schreeuwerige toestanden. 'Noblesse oblige.' Dit wil hij er wel over kwijt: 'De draagvlak voor verandering van Zwarte Piet was zeer zeker veel groter geweest als je de discussie in een bredere context had geplaatst. Wit over Zwart laat het hele gamma van stereotyperingen zien. Zwarte Piet is maar een klein onderdeeltje. Als je het totaal had laten zien, zouden meer mensen snappen dat Zwarte Piet niet meer kan in deze tijd.'


Kaft van het kinderboek 10 kleine nikkertjes uit 1875

Zijn er sinds 1989 zaken ten goede veranderd rond de beeldvorming van zwarten in de populaire westerse cultuur als reclame, film, media? Jazeker, vindt de Rooy. Neem bijvoorbeeld de populaire televisieseries van HBO en Netflix die ook in Nederlandse huiskamers volop binnendringen. 'Daar is het ontzettend aan het veranderen. Zwarte acteurs en actrices zijn alom aanwezig. Soms is er een totally black cast. En in niet stereotype rollen. En ook in Nederlandse populaire series is het migrantenaandeel erg groot.'

Felix de Rooy
Felix de Rooy met een item uit zijn collectie

Goed nieuws dus, want de beeldvorming is gekanteld. Niet helemaal, vindt de Rooy. 'Voor moslims is het een heel ander verhaal. Nowadays the muslims are the niggers of the world. Je kent toch de uitdrukking van John Lennon: "Women are the niggers of the world"? Nu zijn het de moslims die in het Westen in zijn ogen met een overweldigende negatieve beeldvorming te kampen hebben.' De Rooy is met een nieuwe collectie bezig - Arabica - die onder meer laat zien dat de westerse beeldvorming van Arabische vrouwen zo'n honderd jaar geleden totaal anders was dan de huidige. 'De Arabische vrouw was liberated. Zij was de haremvrouw die rookte, haar haren los droeg. De burka was absoluut niet im Frage. De Oosterse vrouw, de vrouw uit de islam heeft de vrouwen in het Westen destijds verlost van hun baleinen en hun korsetten.'

Gloort hier een nieuwe tentoonstelling? Wie weet. Dan moet er wel een instituut zijn dat de collectie wil exposeren, zegt hij. Zou één daarvan het aandurven? De Rooy: 'Wil je een doorbraak maken dan moet je de confrontatie aangaan. Zonder confrontatie geen verandering.'

 

Afrika Museum
Een deel van de collectie van Wit over zwart is nog te zien in het Afrika Museum. De Rooy: 'Niet echt op zijn plek, maar ik ben blij dat het nog ergens te zien is.'

De erfenis van de slavernij
Felix de Rooy was in 2003 de gastconservator van de tentoonstelling De erfenis van de slavernij die destijds te zien was in het Wereldmuseum in Rotterdam. Hij hoopte met de tentoonstelling 'de gaten in het Nederlandse bewustzijn over het slavernijverleden op te vullen'.