Conflict tussen Erdoğan en Gülen: de historie

Na de couppoging in Turkije ontstonden er grote spanningen tussen aanhangers van Erdoğan en aanhangers van Gülen. Om de spanningen in Nederland te kunnen begrijpen plaatsen wij het conflict tussen Fetullah Gülen en Recep Tayyip Erdoğan in historisch perspectief. Een korte geschiedenis van de banden tussen Erdoğan en Gülen is op zijn plaats.

Artikel
Polarisatie en verbinding

De macht van de militairen en opkomst van de AK-partij

Sinds de oprichting van de Turkse Republiek in 1923 hebben generaals en het leger zich ontpopt als de hoeders van de seculiere Turkse Republiek. Kemal Atatürk was de grondlegger van de scheiding tussen religie en staat in Turkije. Zijn aanhangers worden ‘Kemalisten genoemd. Wanneer het leger vreesde dat de beginselen van de republiek in gevaar waren, schroomde het leger niet om in te grijpen door middel van een militaire coup. Sinds de Tweede Wereldoorlog zijn er met succes vier staatsgrepen gepleegd in Turkije. Na 1980 werd de maatschappelijke basis gelegd voor het geleidelijk terugdringen van de dominante rol van de staat en het leger. Het maatschappelijk middenveld kreeg meer invloed op het politieke proces. Er kwam een relatief welvarende middenklasse op met een conservatief wereldbeeld.

In 2001 richtte Erdoğan onder meer samen met oud-president Abdullah Gül de AK-partij (AKP) op. In 2003 won zijn partij de verkiezingen en werd Erdoğan premier. Destijds werd hij door het Turkse volk en het Westen gezien als een islamitisch leider met een democratische agenda. De AKP-regering van premier Erdoğan probeerde naar eigen zeggen van Turkije een democratische rechtsstaat te maken en de politieke invloed van de militairen terug te dringen. Dit was tevens een eis van de EU met betrekking tot de onderhandelingen voor toetreding van Turkije tot de Europese Unie.

Tijdens de verkiezingen in 2007 meende Erdoğan dat het leger zich tegen de AKP keerde, meer specifiek tegen zijn partijgenoot Abdullah Gül. Er verscheen een verklaring van het leger op het internet waarin zorgen werden uitgesproken over de pro-religieuze standpunten van Abdullah Gül. Erdoğan beschouwde deze 'e-coup' als bewijs dat een alliantie met het leger niet mogelijk was en wendde zich tot Gülen en zijn aanhangers voor hulp om de invloed van Kemalisten te verminderen.

Hoewel Erdoğan als democratisch gekozen premier een groot deel van het volk achter zich had, beschikte hij niet over voldoende gekwalificeerde hoogopgeleide volgelingen die belangrijke posities binnen het staatsbestel konden bekleden. Met dit doel voor ogen ontstond er een onofficieel bondgenootschap tussen Erdoğan en de Gülen-beweging. Steeds meer volgelingen van Gülen werden benoemd op belangrijke posities binnen met name de veiligheidsdiensten, de justitie en de rechterlijke macht. In deze periode begon ook de beruchte en controversiële strafzaak tegen het Ergenekon-netwerk van oud-generaals en andere secularisten/laïcisten (waaronder ook schrijvers en journalisten) waarmee de oude elite verder werd ontmanteld. Al met al was dit proces een belangrijke stap in het terugdringen van de Kemalistische invloedssfeer binnen het staatsapparaat. Critici, met name uit de seculiere hoek, voeren aan dat het bestaan van Ergenekon uit de duim is gezogen, mede omdat later bleek dat een deel van het bewijs tegen deze verdachten zou zijn gefabriceerd.

De Gülen-beweging

In 1966 werd Fetullah Gülen door het staatsministerie van godsdienstzaken ‘Diyanet’ aangesteld als imam in Izmir. Er wordt beweerd dat hier de wortels liggen van de Gülen-beweging. Zijn streven was het vormen van een nieuwe groep elite, een zogenoemde ‘gouden generatie’, die moderniteit weet te combineren met religie. Binnen de beweging is onderwijs een belangrijk middel om de middenklasse te verheffen. Kenmerkend voor het onderwijs is de focus op moderne wetenschap en techniek gecombineerd werd met een diep religieuze houding en bereidheid tot dienen.

De beweging breidde zich uit in Turkije en het buitenland. Het streven is om aanhang is alle sectoren van de samenleving te vergroten. Zichtbaarheid van de beweging nam toe door eigen media, kranten en staatszenders. Ook in de onderwijssector werd een aandeel verworven. Er werden Gülenscholen opgericht die een imago hadden van kwalitatief goed onderwijs. Internaten, huiswerkbegeleiding en trainingen voor universitaire toegangsexamens. Ook in Nederland. Een veelgehoord punt van bezwaar is dat de beweging gesloten en ‘ongrijpbaar’ is. Er is weinig bekend over de interne organisatie. Het netwerk van Gülen-aanhangers strekt zich uit over de hele wereld. Volgens Gülen aanhangers zouden activiteiten geïnspireerd zijn op het gedachtengoed van Gülen, maar van interne organisatie of instructies zou geen sprake zijn. Critici wagen dat te betwijfelen en denken weldegelijk aan een hiërarchische sturing.

Gülen-beweging in Nederland

Ook in Nederland is de Gülen-beweging actief. In 2010 heeft hoogleraar antropologie Martin van Bruinessen op verzoek van het ministerie van Wonen, Wijken en Integratie onderzoek hiernaar gedaan. De hoogleraar kwam tot de conclusie dat de Gülenisten een ondoorzichtige beweging vormen, dat ze een conservatieve islam belijden en dat de sociale druk vrij groot is. Maar ook dat aanhangers vrij zijn de beweging de rug toe te keren, de nadruk op onderwijs ertoe heeft geleid dat kinderen het goed doen op school en dat de volwassenen geen moeite hebben goede banen te vinden. Daarom lijkt het volgens van Bruinessen erop dat de leer van Gülen integratie in de Nederlandse samenleving eerder bevordert dan belemmert.

De clash tussen Erdoğan en Gülen

Sinds het najaar van 2013 verkeren de twee partijen in een openlijke clash. Sunier & Landman duiden in hun rapport deze strijd als volgt: ‘De aanhangers van Gülen hebben mede gezorgd voor de klinkende overwinningen van de AKP in de afgelopen tien jaar, maar hebben zich in toenemende mate zeer kritisch uitgelaten over het beleid van Erdoğan. De bom barste in december 2013 nadat de politie invallen had gedaan bij vertrouwelingen van de premier die van corruptie werden verdacht. De premier reageerde hierop door beschuldigingen aan het adres van de Gülen-aanhang. Zij zouden in allerlei overheidsinstellingen zijn geïnfiltreerd en zo een ‘parallelle staat’ ontwikkelen, die gesteund door buitenlandse inlichtingendiensten zijn regering wilden verzwakken. Gülen zou wel degelijk een politieke agenda hebben door via het aanstellen van aanhangers op sleutelposities in het Turkse staatsapparaat proberen staatsmacht te verwerven. Ook zouden zij in een eerder stadium betrokken zijn geweest bij de zogenoemde Ergenekon-affaire: de beschuldiging dat hoge legerleiders van plan waren een staatsgreep tegen de regering Erdoğan te plegen. De dossiers op grond waarvan in 2013 tegen een groot aantal militairen processen werden gevoerd zouden eveneens door Gülen-getrouwen zijn opgesteld. Erdoğan liet het niet bij beschuldigingen, maar voerde prompt zuiveringen in het politionele en justitiële apparaat door. In april 2014 verzocht hij de Amerikaanse regering om Fethullah Gülen aan Turkije uit te leveren. Aanhangers van Gülen beschuldigen op hun beurt de AKP regering ervan steeds meer macht naar zich toe te trekken en de hervormingen die in de eerste helft van deze eeuw werden ingezet weer terug te draaien. Hij zou de scheiding der machten ongedaan maken en het corruptieschandaal nu misbruiken om zich van te kritische Gülen-aanhangers te ontdoen.’

Er zijn geen harde bewijzen, maar aanhangers van Erdoğan en andere critici beweren dat er bewust op aangestuurd zou worden om mensen uit de eigen Gülenbeweging op invloedrijke posities te krijgen om de macht over te nemen. In 1999 werd er een preek uitgezonden op de nationale televisie. De preek werd geïnterpreteerd als een aanmoediging om te ‘infiltreren’ op belangrijke posities en de macht over te nemen. Aanhangers van de beweging zien dit echter als een hardnekkig misverstand. Gülen zou dit gezegd hebben toen Turkije nog werd gedomineerd door de seculiere Kemalistische elite, die elke vorm van geloof achterlijk en gevaarlijk vond waardoor religieuze moslims werden uitgesloten van de ambtenarij.

Meer weten over de Turkse spanningen?
Lees over de couppoging en nasleep in Turkije, de nasleep van de Turkse couppoging in Nederland en over de reacties vanuit de Nederlandse politiek.

Bronnen:

Meer informatie?Neem contact op met:

Hans Bellaart

icon_chevron Stuur een e-mail
icon_chevron 06-40082873
Afbeelding