80 jaar vrijheid: óók voor Nederlandse Sinti en Roma

Naarmate er steeds minder mensen zijn die de Tweede Wereldoorlog zelf hebben meegemaakt, worden de persoonlijke herinneringen steeds meer vervangen door opgeschreven verhalen en verhalen die via anderen worden doorgegeven. Dat maakt deze verhalen steeds belangrijker. Lisa Weiss, die betrokken was bij de organisatie van Memory with Love en het bevrijdingsfeest in Maastricht (zie kader), vertelt hoe herinneringen in verschillende generaties doorwerken. ‘Mijn voorouders hebben de Holocaust meegemaakt. Dat werkt drie, vier, vijf generaties door en wordt nooit opgeheven. We kunnen het verwerken en ervoor zorgen dat we worden gezien en gehoord, door muziek, door theater, door films, door documentaires. We kunnen ons uiten. We kunnen ons verbinden. Hierdoor bekijken mensen ons niet alleen met een romantische of wantrouwige bril, maar zien ze wie we zijn.’

Psychologische gevolgen

Als iemand een trauma niet zelf heeft ervaren, kunnen de psychologische en emotionele gevolgen ervan nog wel worden gevoeld. Uit de nog te publiceren studie ‘Sinti en Roma tijdens de Tweede Wereldoorlog: doorwerking van herinneringen aan oorlog en vrijheid in drie generaties’ van Iris van Huis blijkt dat de psychische impact van oorlogservaringen voelbaar blijft tot in de derde generatie. Dit uit zich onder andere in angst voor herhaling van de vervolging in het heden. Hierbij zijn twee gevolgen zichtbaar bij de (voornamelijk Sinti) respondenten van het onderzoek. Zo leidt deze angst tot zwijgzaamheid en teruggetrokkenheid binnen de eigen gemeenschap. Daarnaast kan het zorgen voor strijdbaarheid, waarbij latere generaties zich actief uitspreken en opkomen voor de gemeenschap (Van Huis, 2025). Ook melden respondenten andere psychische gevolgen, die samenhangen met de ervaringen van hun (groot)ouders, zoals terugkerende nachtmerries. Dit is volgens de wetenschappelijke literatuur een uiting van inter- en transgenerationeel trauma (Cohn & Morrison, 2018; Van Huis, 2025).

Erkenning van de ‘porajmos’

De Nederlandse Sinti en Roma die de Tweede Wereldoorlog hebben meegemaakt, gebruikten vaak zwijgen als een manier om zichzelf te beschermen. Ze waren bang voor een voortzetting of herhaling van de vervolging en voor onbegrip. Ook probeerden ze volgende generaties te beschermen tegen negatieve ervaringen, terwijl (klein)kinderen op hun beurt moeilijke vragen vermeden om geen pijnlijke herinneringen op te roepen (Van Huis, 2025). Daarnaast is de zwijgzaamheid te verklaren door de discriminatie die mensen met een Sinti en Roma-achtergrond in Europa nog steeds ervaren. Het zwijgen is dus niet alleen een reactie op het verleden, maar ook een overlevingsstrategie in een vijandige omgeving. Hierdoor konden Sinti- en Roma-gemeenschappen langdurig niet hun eigen geschiedenis terug claimen (Kapralski, 2015).

Wat de erkenning van de ‘porajmos’ moeilijk maakt, is het gebrek aan aandacht voor de vervolging van Sinti en Roma. Decennialang werd hun lot tijdens de Holocaust nauwelijks erkend (Kapralski, 2015). Zo heeft ook de Nederlandse overheid lange tijd een afstandelijke houding aangenomen als het gaat om herdenken. In de jaren vijftig werden uitsluitend omgekomen Nederlandse militairen en verzetsstrijders herdacht (Van Keken, 2024). Pas in de jaren zestig, onder druk van de gemeenschap zelf, werd ook de Joodse gemeenschap erkend binnen de herdenking. Het duurde echter tot 1994 voordat Hannes Weiss als eerste Sinti-vertegenwoordiger een krans mocht leggen op de Dam (Van Keken, 2024). Dertig jaar later, in 2023, droeg de jonge Sintezza Loewana Weiss daar een gedicht voor tijdens de Dodenherdenking, over de ervaringen van haar opa Kobus.

Inclusief herdenken

Vooralsnog is de aandacht voor Sinti en Roma binnen algemene herdenkingen beperkt. Daarom pleiten de gemeenschappen voor een herdenking die wordt georganiseerd mét hen, in plaats van over hen. Ze willen erkenning voor hun leed, maar de ‘porajmos’ wordt vaak vergeten. De beelden van Memory with Love en het Bevrijdingsfeest zijn een bemoedigend voorbeeld waar vertegenwoordigers uit de gemeenschappen een centrale rol speelden in het herdenkingsproces. Juist door hun verhalen en ervaringen een platform te geven, wordt er gebouwd aan een inclusief herdenkingsproces. Waardoor, in de woorden van Lisa Weiss: ‘mensen meer zien wie we zijn’.

Meer weten over de geschiedenis van Nederlandse Sinti en Roma? Lees:

• Beelden zeggen meer dan woorden: tentoonstelling Roma-geschiedenis | KIS
• Kennisgids Nederlandse Sinti en Roma | KIS
• Roma en Sinti willen erkenning voor het oorlogsverleden
• Gaat dit over ons? Herdenken in Nederland Polderland | NPO Start
• Zoni Weisz: De vergeten Holocaust
• Nationaal Comité Magazine, Najaar 2024

Bronnen 

• ARQ Nationaal Psychotrauma Centrum. (z.d.). Generaties en trauma: Intergenerationeel of transgenerationeel. Geraadpleegd op 12 maart 2025, van https://arq.org/kennis/generaties-en-trauma
• Cohn, I. G., & Morrison, N. M. V. (2018). Echoes of transgenerational trauma in the lived experiences of Jewish Australian grandchildren of Holocaust survivors. Australian Journal of Psychology, 70 (3), 199-207.
• Kapralski, S. (2015). The Genocide of Roma and Sinti: Their Political Movement from the Perspective of Social Trauma Theory. S.I.M.O.N. – Shoah: Intervention. Methods. Documentation, 2 (1), 39-47.
• Van Huis, I. (2025). Sinti en Roma tijdens de Tweede Wereldoorlog: Doorwerking van herinneringen aan oorlog en vrijheid in drie generaties. Nationaal Comité 4 en 5 mei. https://www.4en5mei.nl/onderzoek/oorlog-en-vrijheid-in-drie-generaties/sinti-en-roma-tijdens-de-tweede-wereldoorlog
• Van Keken, K. (2024, 1 mei). De volkerenmoord op Nederlandse Sinti en Roma: Een vergeten Holocaust. De Groene Amsterdammer. Geraadpleegd op 14 maart 2025, van https://www.groene.nl/artikel/een-vergeten-holocaust

Afbeelding bovenaan: Norig Balkan Trio op het evenement op 4 en 5 mei 2024 in Maastricht