Boek over reacties van slachtoffers op discriminatie en stigmatisering

Jurriaan Omlo: ‘Discriminatie dient onder andere via beleid bestreden te worden, maar zolang uitsluiting en afwijzing nog onderdeel uitmaken van de alledaagse praktijk, is het eveneens belangrijk om meer te leren over hoe betrokkenen ermee omgaan. Niet om slachtoffers verantwoordelijk te maken voor het oplossen en bestrijden van discriminatie. Dat zou de omgekeerde wereld zijn. Maar wel om hen gereedschap te geven die hen mogelijk kan helpen om de negatieve gevolgen van discriminatie te verminderen en waar mogelijk te voorkomen. In interviews vroeg ik mensen daarom welke reacties hen helpen om de schade te beperken of de negatieve gevolgen te verlichten en draaglijker te maken. Hoe verminderen ze de stress en emoties die zulke ervaringen oproepen? Proberen zij de persoon die discrimineert of stigmatiseert op andere gedachten te brengen en hoe doen ze dat? Ik wilde leren van de ervaringskennis van deze mensen: wat werkt voor hen wel en wat niet?’  

Naima Charkaoui – schrijver van het boek ‘Racisme. Over wonden en veerkracht’ vroeg recent in Vlaanderen eveneens aandacht voor deze thematiek. Zij noemt het gebrek aan aandacht voor omgaan met discriminatie en racisme een blinde vlek in de racismebestrijding. Daarmee is er volgens haar geen oog voor de zorg voor en ondersteuning van slachtoffers.  

Cover van het boek: Verzetten, vermijden of veranderen?

Wat komt in het boek aan bod?

‘Ik heb interviews afgenomen onder hoogopgeleiden met uiteenlopende etnische achtergronden in de leeftijdscategorie van 22 tot en met 45 jaar. Veel van de respondenten bekleden hoge maatschappelijke posities. Naast interviews heb ik gebruik gemaakt van (inter)nationale studies. Aan bod komt dat mensen uiteenlopende ongewenste en onrechtvaardige ervaringen hebben vanwege hun afkomst, huidskleur, cultuur of religie, - ik onderscheid in het boek maar liefst 16 verschillende vormen van uitsluiting - die lang niet allemaal onder de strikt juridische interpretatie van discriminatie te brengen zijn. Vaak gaat de aandacht uit naar duidelijk aanwijsbare voorbeelden van discriminatie, zoals arbeidsdiscriminatie en geweigerd worden bij het uitgaan. In het racismedebat is er doorgaans veel minder aandacht voor allerlei subtiele vormen van discriminatie en stigmatisering. Maar verschillende mensen hebben net zoveel last van subtiele vormen zoals terugkerende vervelende grapjes, overgeslagen worden, lage verwachtingen en vooroordelen.  

Aan bod komt verder onder meer welke impact deze ervaringen op mensen hebben en hoe ze hiermee omgaan. De manieren waarop mensen omgaan met discriminatie, wordt ook wel omschreven als copingstrategieën: reacties om een stressvolle situatie, zoals discriminatie en daarmee gepaard gaande emoties te voorkomen, te verminderen, te verzachten of te overwinnen.’  

Voor wie is het vooral en wat beoog je ermee teweeg te brengen?

‘Ik heb de interviews persoonlijk als heel rijk en inspirerend ervaren. De kracht van ervaringskennis kwam heel duidelijk naar voren. De verhalen van de geïnterviewde personen zitten vol met wijsheden en waardevolle inzichten. Ik hoop dat dit boek ook anderen inspireert, aan het denken zet en in beweging brengt om discriminatie zowel in alledaagse situaties als op institutioneel niveau te voorkomen en waar dat niet lukt te bestrijden en de negatieve gevolgen te beperken. Ik hoop dat jongere generaties – in het bijzonder zij die in kwetsbare posities verkeren - ervan kunnen leren en dat het hen inspiratie en kracht geeft in hoe ze met discriminatie kunnen omgaan en minder een gevoel van machteloosheid zullen ervaren. Maar het boek richt zich ook tot omstanders. Het onderzoek laat zien dat omstanders geregeld niet ingrijpen, of zelfs meelachen of een trap na geven. Het boek geeft meer inzicht in wat mensen met een migratieachtergrond allemaal meemaken en wat dit met hen doet.

Het boek kan ook professionals, zoals agenten, jongerenwerkers en docenten aan het denken zetten hoe zij slachtoffers het beste kunnen ondersteunen

Mogelijk dragen de verhalen bij aan meer begrip voor hoe mensen soms reageren op expliciete en impliciete vormen van discriminatie en stigmatisering. Als ze zich meer kunnen inleven, dan activeert hen dat mogelijk om vaker wel in te grijpen.

Het boek kan ook professionals, zoals agenten, jongerenwerkers en docenten aan het denken zetten hoe zij slachtoffers het beste kunnen ondersteunen. Tot slot hoop ik dat er een breder anti-discriminatiebeleid wordt ontwikkeld waarin er meer aandacht is voor het belang van ondersteuning van slachtoffers van discriminatie. Waar dat bij andere maatschappelijke vraagstukken vanzelfsprekend is, lijkt dat bij discriminatie een taboe.’

Wat zijn je belangrijkste bevindingen rond copingstrategieën van mensen?

‘Ervaringen van discriminatie en stigmatisering resulteren in gevoelens van verdriet, onbegrip, frustratie, verontwaardiging, vernedering, schaamte, onmacht en angst. Om deze gevoelens te verminderen, te voorkomen of te verlichten gebruiken mensen een rijk palet aan copingstrategieën die ze per situatie ook afwisselen. De manier waarop mensen omgaan met discriminatie maakt geregeld pijnlijk zichtbaar hoe diepingrijpend ervaringen van uitsluiting inwerken op het alledaagse leven. Mensen gaan soms heel ver om de pijn van uitsluiting niet te hoeven ervaren. Zo komt naar voren dat mensen hun islamitische identiteit soms verbergen. Anderen vermijden bepaalde plekken waar ze discriminatie verwachten of eerder hebben meegemaakt, gedragen zich extra voorbeeldig en vriendelijk of besteden veel aandacht aan hun uiterlijke verzorging in de hoop dat zij zo geaccepteerd worden en vooroordelen kunnen doorbreken. Mensen voelen zich verantwoordelijk voor de beeldvorming over etnische groepen, maar dat is een veeleisende verantwoordelijkheid die de nodige druk met zich meebrengt.

Respondenten vertellen over de neiging van mensen om discriminatie te ontkennen, te bagatelliseren en te relativeren

Inspirerend is dat mensen ook een bewonderingswaardige veerkracht tonen. Respondenten vertellen bijvoorbeeld over negatieve ervaringen die zij positief hebben kunnen beïnvloeden. Zo bieden anderen soms hun excuses aan of gaven ze toe dat ze te ver zijn gegaan. Om dit te realiseren, spreken ze de ander aan op zijn gedrag of ze gaan op een vriendelijke manier een dialoog aan. In het laatste geval proberen zij zich in te leven, stellen zij zich behulpzaam op en proberen toenadering te zoeken.

Belangrijk tot slot is nog om te noemen dat mensen niet altijd kunnen reageren zoals ze zouden willen. Ze worden daarin soms begrensd door de situatie. Op het werk ervaren mensen bijvoorbeeld afhankelijkheidsrelaties waardoor zij voorzichtig zijn en discriminatie niet zo snel aankaarten bij bijvoorbeeld hun leidinggevende. Daarnaast zorgen politiek-maatschappelijke normen en verwachtingen over hoe ze mogen reageren op uitsluiting ook voor beperkingen. Respondenten vertellen over de neiging van mensen om discriminatie te ontkennen, te bagatelliseren en te relativeren. Slachtoffers krijgen te horen dat ze niet moeten ‘overdrijven’ en niet het ‘slachtoffer moeten uithangen’. Zodra respondenten wel emoties tonen, wordt hen dat kwalijk genomen en resulteert dit in veroordelingen.’

Hoe kijk je aan tegen de ontwikkelingen rond discriminatie en het tegengaan ervan sinds BLM sterker in de belangstelling staat?

‘Het valt mij op dat groepen die ervaringen van discriminatie hebben meegemaakt nu meer dan voorheen de ruimte voelen om hun verhaal te doen. Ze stellen zich kwetsbaar op. Meer mensen lijken vastberaden om te strijden tegen alledaagse praktijken van uitsluiting en/of structurele vormen van onrecht. Dat was voorheen duidelijk minder het geval. Zo vertellen veel respondenten uit mijn boek juist dat zij in veel situaties zeer terughoudend zijn in het benoemen en bespreekbaar maken van discriminatie.’