Culturele toe-eigening: een modern thema met wortels in het verleden

Witte ‘celebrities’ met zwarte haarstijlen, modegiganten die zich voor de nieuwste collectie laten inspireren door ‘etnische’ kleding, of hippe ondernemers die een slaatje slaan uit de hele yoga hype: een snelle Google-search levert legio voorbeelden op. In het publieke debat en op sociale media krijgen ze er flink van langs en daarbij duikt steeds vaker de term culturele toe-eigening of cultural appropriation op. Volgens Daan van Dartel, conservator populaire cultuur en mode bij het Nationaal Museum van Wereldculturen, is culturele toe-eigening het gebruiken van elementen uit een cultuur waar je niet toe behoort om naar eigen wens te gebruiken, zo schrijft zij in het hoofdstuk 'We’re a culture, not a costume' in 'Global Wardrobe – de wereldwijde modeconnectie', de publicatie bij de gelijknamige tentoonstelling in het Kunstmuseum.

Culturele toe-eigening schuurt als er sprake is van scheve machtsverhoudingen, waarbij leden van een dominante cultuur elementen overnemen van een gemarginaliseerde groep, zonder begrip en respect voor de cultuur. Iets wat in oorspronkelijke vorm en context bijvoorbeeld als primitief wordt gezien, kan doordat het toegeëigend wordt door iemand vanuit een geprivilegieerde positie ineens cool gevonden worden. Wat het vervolgens oplevert – bijvoorbeeld winst, bewondering, aanzien – wordt toebedeeld aan degene die het heeft toegeëigend, zonder compensatie of erkenning voor de herkomst van het culturele erfgoed.

Stijlantropoloog Carmen Hogg kaartte in 2018 culturele toe-eigening in de mode aan op de website van Oneworld. Onbegrijpelijk, vindt Hogg het, dat grote modemerken zich nog steeds schuldig maken aan overduidelijke culturele toe-eigening. Helemaal als je je bedenkt dat er binnen zulke grote organisaties eerst, bij wijze van spreken, 36 mensen hun handtekening moeten zetten voordat een campagne de deur uit gaat. Voor Hogg is dat een signaal dat culturele toe-eigening nóg meer op de nationale en internationale agenda mag komen te staan.    

Niet alles is automatisch van jou; voor mensen in bevoorrechte posities is het goed om na te denken over die vanzelfsprekendheid en dat privilege

Klakkeloos overnemen

Of het nu gaat om mode, muziek, dans, of een spirituele traditie: herkomst en ‘eigendom’ van cultureel erfgoed zijn natuurlijk niet altijd precies aan te wijzen – culturen staan immers niet op zichzelf en er is altijd contact en uitwisseling. Toch is de gedachte dat daarom alles maar eenvoudigweg naar eigen wens gebruikt of overgenomen mag worden te naïef en getuigt deze van arrogantie.

Het is volgens hoogleraar in de interdisciplinaire studie van maatschappelijke uitdagingen aan de Universiteit Leiden en auteur van het boek 'Opgroeien in kleur' Judi Mesman vooral dat ‘klakkeloos overnemen van iets, gewoon omdat je het geinig vindt, terwijl het voor iemand anders écht een culturele betekenis heeft’ wat veel mensen dwars zit bij culturele toe-eigening. Dat geldt voor grote bedrijven en beroemdheden die winst maken door of hun beroemdheid ontlenen aan het toe-eigenen van elementen uit gemarginaliseerde culturen, maar ook bij individuen kan een beetje rekenschap geven geen kwaad. ‘Niet alles is automatisch van jou; voor mensen in bevoorrechte posities is het goed om na te denken over die vanzelfsprekendheid en dat privilege’, legt Mesman uit. ‘Iedereen die weleens in een groot tuincentrum is geweest, heeft ongetwijfeld Native American maskers of beeldjes gezien,’ geeft Mesman als voorbeeld, ‘vraag het je dan even af: wat is dat, dat ik dat koop hier bij een groot westers bedrijf en ophang in mijn tuin, wanneer ik niks afweet van die gemarginaliseerde cultuur, en de mensen van wie het werkelijk afkomstig is daar niets aan hebben - dat heeft iets raars.’

Culturele toe-eigening kan ook volgens publicist en schrijver Anousha Nzume beledigend zijn, mensen kwetsen en de complete ervaring van een gemarginaliseerde groep mensen uitwissen, zo beargumenteert zij in het boek 'Hallo witte mensen'. Huidskleur en culturele achtergrond doen er nog steeds toe als het gaat om kansen in het leven. Terwijl voor veel zwarte vrouwen bijvoorbeeld hun haardracht generaties lang voor discriminatie en uitsluiting heeft gezorgd, wordt diezelfde haardracht gedragen door witte modellen op de catwalk als modetrend gelanceerd. Dat is op z’n minst wrang te noemen. Helemaal wanneer deze vrouwen zich altijd hebben moeten aanpassen aan heersende normen van een dominante cultuur én omdat zwarte vrouwen nog steeds weinig vertegenwoordigd zijn in de modewereld.

Deze verhalen zijn belangrijk om te vertellen juist omdát ze zo pijnlijk zijn

Verweven verleden

Toe-eigening is daarom niet los te zien van sociale verhoudingen, machtsstructuren en gedeelde geschiedenis. En doordat bij culturele toe-eigening kennis, arbeid en cultureel erfgoed worden geëxploiteerd in het voordeel van dominante groepen, stelt Van Dartel, houden die heersende socio-economische relaties in stand. In de tentoonstelling Global Wardrobe in het Kunstmuseum in Den Haag komen talloze voorbeelden – historische én recente – samen. Originele handbedrukte Javaanse batik, zowel het cultureel erfgoed als de techniek, werd al in de 19e eeuw toegeëigend door een Nederlandse koopman die met imitatie-batik een succesvolle handel had en uiteindelijk in West-Afrika een groot afzetgebied vond met deze wax prints. Deze en nog meer verhalen zijn belangrijk om te vertellen juist omdát ze zo pijnlijk zijn, legt conservator Madelief Hohé van Global Wardobe uit in de Volkskrant. Machtsstructuren die een belangrijke rol spelen in onze gedeelde geschiedenis komen zo aan het licht en de impact ervan op de samenleving nu wordt daarmee aan de kaak gesteld.

Bewustzijn in een stroomversnelling

Van Javaanse batik in West-Afrika tot authentieke motieven van de Tarasken uit Mexico op poncho’s van modeontwerper Isabel Marant: culturele toe-eigening is geenszins nieuw. Maar waar grote modehuizen 20 jaar geleden echter nog zonder commentaar konden ‘lenen’ van andere culturen, zou er nu flinke kritiek worden afgevuurd. Er heeft een grote omslag plaatsgevonden in het denken hierover, meent Van Dartel. ‘Het publieke discours gaat redelijk snel,’ beaamt Mesman, ‘de afgelopen jaren hebben we stappen gezet over een onderwerp waar we het al tientallen jaren niet over hebben in Nederland.’ ‘Sterker nog, de afgelopen vijf jaar is het bewustzijn in een stroomversnelling gekomen,’ legt Mesman uit, ‘Kick Out Zwarte Piet en Black Lives Matter, bewegingen die al langer bestaan maar sinds een paar jaar prominent in het nieuws zijn gekomen, hebben hier een grote rol in gespeeld.’ Het mooie aan sociale media daarbij, vindt Hogg, is dat nu iedereen een stem heeft en zich kan laten zien en horen. Cultureel erfgoed is niet enkel meer zaak van een witte westerse elite. Wat wordt bejubeld, wat wordt aangekaart en wat niet, wat geoorloofd is en door wie, waar kritische vraagtekens bij worden geplaatst: dat staat veel meer open voor interpretatie uit allerlei hoeken van de samenleving en wordt niet meer bepaald door één homogene gevestigde orde. Ook jongeren en andere culturele achtergronden hebben daarin een stem.

Voor wie graag leent, is het aan te bevelen om zich echt te verdiepen

Tijd voor reflectie

‘Culturele toe-eigening is complex en het heeft een grote gelaagdheid,’ vat Hogg samen, ‘Wat is je plek in de maatschappij? Hoe kijken mensen naar jou? Wat is de culturele betekenis van een kledingstuk? Hoe werd het gedragen? zijn allemaal relevante vragen om te stellen. Helaas is er geen beslisboom met op het eind een kant-en-klaar antwoord. Doe onderzoek en blijf erover in gesprek om elkaar scherp te houden’, bepleit ze. Mesman benadrukt dat het nuttig is om regelmatig stil te staan bij privileges en de vanzelfsprekendheid van dingen te bevragen. In haar boek Opvoeden in kleur roept zij op om terughoudend te zijn als het gaat om ‘lenen’ uit andere culturen. En voor wie graag leent, is het aan te bevelen om zich echt te verdiepen. Reflectie, verdieping en oprechte interesse, maken zo de weg vrij voor waardering, want waardering voor elkaars muziek, eten en kunstuitingen is ook juist een manier om te verbinden. Naast appropriation is er immers ook appreciation, stelt Hogg. Daarvoor is erkenning geven aan een cultuur, en bewustzijn van sociale verhoudingen, hun historische context én jouw eigen positie daarin essentieel.

Foto: Paul van Riel (tentoonstelling The African Art of Appearance, Amsterdam 2020)