Cultuur speelt een belangrijke rol in identiteitsvraagstukken

Aanleiding voor het promotieonderzoek was een ervaring in 2005 die diepe indruk op Heshmat Manesh maakte. Hij coördineerde een educatief fotoproject met tweehonderd Amsterdamse jongeren met een migratieachtergrond. Hij was benieuwd hoe zij omgingen met hun cultureel inclusieve identiteit. De jongeren gingen zelf met een camera op pad en brachten, aan de hand van een aantal opdrachten, hun leefwereld in beeld. 

De zestienjarige El Medi Aanzi wilde zichzelf graag vereeuwigen voor de poster met zijn idool, de cabaretier Najib Amhali. 'Als ik geen comedian zou zijn, was ik misschien politieagent geworden', luidde de slogan op de poster, die overal in de stad hing. Maar in diezelfde tijd was een jongen met een migratieachtergrond op een Amsterdams politiebureau om het leven gekomen. De hele omgeving van El Medi Aanzi stond vijandig tegenover de politie. Alle posters van de campagne waren gescheurd of beklad. Alleen op het politiebureau was de poster heel gebleven.

'Ineens ging het niet meer om een leuk educatief fotoprojectje', vertelt Heshmat Manesh bevlogen. 'Er werden ineens zoveel lagen blootgelegd. Als hij zijn wens in vervulling wilde laten gaan, moest hij met ‘de vijand’ in gesprek. Het was zo symbolisch voor de ingewikkelde positie van jongeren met een migratieachtergrond en tegelijkertijd zo fragiel. De casus werd exemplarisch voor de jongeren, de beelden, voor identiteit, machtsverhoudingen en vriend-vijand relaties.' Het zette Heshmat Manesh ook aan het denken over de competenties die zijn leerlingen moeten ontwikkelen om goed te kunnen functioneren in de superdiverse samenleving van vandaag.

Voordat het doelgroepenbeleid werd afgeschaft waren migrantenorganisaties voornamelijk georganiseerd rondom de eigen taal en cultuur

'Voordat het doelgroepenbeleid werd afgeschaft waren migrantenorganisaties voornamelijk georganiseerd rondom de eigen taal en cultuur', vertelt KIS onderzoeker Avrić. Hij herinnert het zich nog goed. 'Ik was negen toen ik met mijn ouders in Nederland kwam. Mijn vader was één van de oprichters van de Joegoslavische club. Eens in de zoveel tijd was er een feest en bij voetbalwedstrijden werd er gespeeld tegen andere Joegoslavische clubs, alles in de eigen taal.'

Met de steeds verdergaande invoering van de decentralisatie van het sociaal maatschappelijk werk en later de invoering van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo), in 2007 en opnieuw in 2015, veranderde het sociaal werk ingrijpend. Dit was van invloed op de sociale en maatschappelijke organisaties en op de professionals die er werkten.

Avrić vervolgt, 'waar subsidie voorheen vanzelfsprekend was, moesten de migrantenzelfhulporganisaties zich opnieuw uitvinden. Waar zijn we eigenlijk voor? Wat willen we bereiken? Met wie kunnen we samenwerken? Waar liggen gemeenschappelijke en gedeelde belangen? Wat is eigenlijk ónze visie op de samenleving?'

Heshmat Manesh benadrukt: 'opiniemakers, kunstenaars en intellectuelen zijn mensen die ruimte scheppen voor emancipatie die al gaande is. In mijn onderzoek kom ik tot de conclusie dat pluriformiteit ruimte biedt aan individuele verhalen, gemeenschapsverhalen, minderheidsverhalen en ook aan dominante verhalen, maar deze zijn niet tegenstrijdig. Het zijn verhalen die naast elkaar kunnen bestaan. Met behoud van het eigen verhaal kunnen mensen aansluiting vinden bij grotere verhalen. En die grotere verhalen zijn het domein van machtsverhoudingen', legt hij uit.

Cultuur speelt een belangrijke rol bij het analyseren van identiteitsvraagstukken

'Cultuur speelt een belangrijke rol bij het analyseren van identiteitsvraagstukken', meent Heshmat  Manesh. ‘Balanceren tussen publiek en politiek – de competenties van de cultureel ondernemende professional en processen van burgerschapsvorming’, is de titel van zijn proefschrift. Op de kaft een foto van mensen die een verticale dans uitvoeren, hun lichamen verankerd aan staalkabels. 'Ik vond dat balanceren een mooi beeld voor waar het in essentie om gaat' zegt hij. 'Ik ben bergbeklimmer geweest en weet hoe ingewikkeld het is met al die touwen en dat je constant in balans moet zijn met je maatje boven of beneden je. Cultureel burgerschap is een voortdurend balanceren. Hoe geef ik invulling aan mijn burgerschap in relatie tot anderen?'

Hij vervolgt: 'de balans is heel ingewikkeld geworden. Als iemand vraagt: “mag ik jij zeggen?”, dan zeggen we heel snel “ja, natuurlijk”, maar dat betekent niet dat diegene op je nek mag gaan zitten. Afstand en nabijheid wordt je geacht impliciet te beheersen. Je mag mij informeel aanspreken, OK, maar met een bepaald bewustzijn. Dat is heel ingewikkeld voor een samenleving die divers is van cultuur. Continue kunnen we misverstanden voor elkaar veroorzaken of ook in conflict met elkaar zijn. Maar een nationale cultuur of een nationale eenheid vormen, die tijden zijn voorbij.'

Avrić erkent de cruciale rol van taal en cultuur en vertelt: 'ik heb een groepje vrienden nog van voor de oorlog in Bosnië. We kennen elkaar al veertig jaar, dus eigenlijk zijn het Joegoslavische vrienden, nu zijn we twee Serviërs, een Kroaat en een Bosniër. Als we niet op een bepaald woord kunnen komen, switchen we net zo makkelijk van de ene taal naar de andere. En in april komt Bijelo Dugme, een soort Rolling Stones van de Balkan, weer naar Carré voor een optreden en dan staan wij vooraan mee te zingen. 80% van het publiek komt dan uit het voormalig Joegoslavië. Om alle emotie die in die muziek zit mee te krijgen, moet je de taal en de cultuur heel goed kennen. Nederlanders kunnen het mooi vinden, maar beleven zo’n concert heel anders dan wij.'

Het aanbod van de culturele sector staat niet in verhouding tot wat afnemers willen

Heshmat Manesh kijkt naar de cijfers. 'Op dit moment heeft meer dan 65% van de 25-30 jarige Amsterdammers een migratieachtergrond. Ze zijn in de meerderheid en zij zijn (toekomstige) afnemers van kunstpodia. Dan moeten we wel iets met hun programmering doen. Anders horen die podia straks bij het culturele erfgoed, worden het musea. De ouderen die er nu nog naar toe gaan, leven straks niet meer. Het aanbod van de culturele sector staat niet in verhouding tot wat afnemers willen', zegt Heshmat Manesh.

Er zijn al verschillende nieuwe sterren aan het firmament gesignaleerd, waaronder Sloegie bijvoorbeeld. De show van geboren en getogen Rotterdammer Jawed El Soufi, is avond na avond uitverkocht. Veel van zijn publiek kwam nooit eerder in een theater. Op de website van de Meervaart in Amsterdam staat bij de verkoop van de kaartjes voor zijn show vermeld: 'kennis van de Marokkaanse taal verrijkt de ervaring.' Een goede beheersing van de Nederlandse taal alleen is hier ontoereikend. Beheersing van het Arabisch en/of Berbers is nodig om de show goed te kunnen volgen. Net zoals het ‘Joegoslavisch’ tot de aanbeveling strekt bij een concert van Bijelo Dugme. 

Cultuursensitief vakmanschap is te leren en daar is veel aandacht voor nodig in de opleidingen

Ook Avrić onderschrijft dat de superdiverse samenleving een feit is. 'Alleen al in Utrecht hebben we 170 nationaliteiten, dan kan je niet spreken van één groep, één doelgroep, één beleid. Cultuursensitief vakmanschap is te leren en daar is veel aandacht voor nodig in de opleidingen. We krijgen regelmatig ogenschijnlijk simpele vragen van sociaal professionals. Bijvoorbeeld: 'wij hebben in onze gemeente veel arbeidsmigranten, hoe kunnen we daar het beste mee omgaan?' Maar er bestaat niet één definitie van “de” arbeidsmigrant. Komt iemand uit Bulgarije? Roemenië? Polen? Daar zitten zoveel verschillen tussen.'

'Ik onderstreep in mijn proefschrift het belang van culturele reflectie', benadrukt Heshmat Manesh, 'zodat het een geven en nemen wordt. Het alleen economisch of juridisch benaderen van burgerschap doet geen recht aan jou als burger. Je bent ook een symbolisch gegeven, cultureel gekaderd. Cultureel ondernemende professionals moeten beroepscompetenties ontwikkelen waarmee ze recht kunnen doen aan al die dimensies.'