‘De bedevaart naar Mekka heeft voor jonge Nederlandse stellen een andere betekenis gekregen’
Toen Marjo Buitelaar (1958) in 1983 als student haar ouders bezocht die destijds in Riyadh woonden, kwam ze op de snelweg richting Mekka een bijzonder verkeersbord tegen. ‘Muslims only’, stond er onder de Arabische tekst. Moslims mochten rechtdoor, richting Mekka. Niet-moslims werden naar rechts gedirigeerd. Fascinerend, vond Buitelaar, inmiddels hoogleraar Hedendaagse islam aan de Rijksuniversiteit van Groningen.
De weg die toegang bood tot voor haar verboden gebied moest ontzettend veel betekenen voor moslims. Hoe bijzonder is het als een voor jou heilige plek ook echt alleen voor gelovigen bedoeld is? Buitelaar nam er geen aanstoot aan dat ze niet welkom was. Integendeel. Haar fascinatie vormde de basis voor haar huidige onderzoek naar Nederlandse moslims die op hadj gaan.
Zoektocht of vakantiebestemming
‘De grootste verrassing voor mij is toch wel dat de hadj niet per se een hoogtepunt in het leven van moslims is’, vertelt Buitelaar. ‘Vroeger was de bedevaart veel meer voorbehouden aan ouderen, voor wie de reis naar Mekka de kroon op hun leven is. Je moest al een zekere mate van vroomheid en wijsheid bereikt hebben. Nu is het vaker onderdeel van een zoektocht naar verdieping in het geloof, of een punt van bezinning in moeilijke tijden. Maar het kan ook simpelweg een keuze voor een vakantiebestemming zijn.’
Een groot deel van de respondenten die Buitelaar voor haar onderzoek sprak, stond op een belangrijk kruispunt in het leven. ‘Problemen op het werk of in het huwelijk, een overleden partner, of juist net getrouwd’, geeft de onderzoekster als voorbeeld. ‘Ook vertelde een jongeman hoe hij worstelde met het leven dat hij leidde. Hij ging op stap, dronk alcohol. Een aanbod van de moskee om mee op bedevaart te gaan, werd voor hem de omslag. Eindelijk had hij iets waar hij echt de inspiratie op kon doen om zijn leven als moslim te verbeteren. Dat het aanbod ook nog eens veertig dagen voor de reis kwam, precies de tijd die het lichaam volgens hem nodig heeft om te ontgiften na de inname van alcohol, zag hij als een teken. Niet dat hij dat letterlijk zei, maar uit de mate waarin hij dat herhaalde en de wijze waarop hij het zei kon ik duidelijk opmaken dat hij er de hand van Allah in zag.’
Lees ook het ervaringsverhaal van voormalig KIS-medewerker Hanan Nhass over haar gedachten over en voorbereidingen voor haar pelgrimstocht naar Mekka deze zomer. Dit verhaal is het eerste deel van een tweeluik.
Vaker jonge stellen
Buitelaar richt zich in haar onderzoek op Turkse en Marokkaanse Nederlanders van alle leeftijden. Wat opvalt is dat steeds vaker jonge stellen op bedevaart gaan. Bijvoorbeeld als huwelijksreis. ‘Daar zie je echt aan in hoeverre dat het huwelijk binnen de Turkse en Marokkaanse gemeenschap veranderd is. Bij de eerste generatie in Nederland zie je nog veel traditionele,
verstandshuwelijken. Daar is het vaak de man die eerst een keer alleen op hadj gaat en pas daarna, als hij de weg goed kent, met zijn vrouw. Zijn functie is dan vooral die van mahram, de beschermer en begeleider van zijn vrouw.’
‘De huwelijken van tweede en derde generatie Turken en Marokkanen zijn veel meer gebaseerd op kameraadschap. Natuurlijk is de man nog steeds de mahram, vrouwen jonger dan vijfenveertig jaar mogen niet zonder mannelijke begeleider op bedevaart, maar de beslissing om te gaan en de beleving is veel meer gezamenlijk.’
‘Ouderen gaan ook nog steeds veel op bedevaart naar Mekka. Wat je vaak ziet is dat kinderen de reis voor een of beide ouders betalen. Ontroerend vind ik bijvoorbeeld als ze een moeder wier man is overleden meenemen. Zo bieden ze haar afleiding, troost en vooral ook de mogelijkheid om voor haar overleden partner te bidden.’
Vergeleken met vroeger is de balans man-vrouw veranderd, ziet Buitelaar. ‘Vroeger waren er echt meer mannen die op hadj gingen. Nu is dat verschil veel kleiner. Dat wordt trouwens een ander verhaal als je de umrah, de verkorte versie van de bedevaart, meerekent. Daar zie je nog wel vaak groepjes jonge, ongetrouwde mannen de reis maken. Voor jonge vrouwen is hadj noch umrah mogelijk zonder mahram, dus daar is de balans anders.’
Luxe of afzien
Mekka-gangers geven op uiteenlopende wijze invulling aan hun reis. ‘Vooral ouderen kiezen nog voor een sobere reis, waarbij je hotelkamers deelt. Verder is er één nacht waarin je in de openlucht op een matje op de grond slaapt. Veel ouderen kennen dat nog van vroeger. Maar hoewel steeds meer jongere moslims voor de luxere variant kiezen, met een eigen hotelkamer en sanitair, zijn er ook veel die bewust niet voor die mogelijkheid kiezen. Soms omdat het financieel niet haalbaar is, voor een beetje comfort en privacy betaal je al snel duizend euro per persoon meer. Maar er zijn ook pelgrims die het afzien als belangrijk onderdeel van hun reis zien. Zij willen het precies zo doen zoals de profeet Mohamed het deed.’
‘Overigens is het niet zo dat de mensen die kiezen voor meer luxe per definitie verwend zijn’, benadrukt Buitelaar. ‘Tijdens de hadj zijn er miljoenen mensen in Mekka. Het is druk, lawaaiig en mensen kunnen behoorlijk duwen en trekken. Voor sommigen brengt dat zoveel afleiding dat ze zich niet kunnen concentreren op het goddelijke, de bezinning die ze zoeken. Die vinden ze door ’s avonds zich terug te trekken in de stilte van hun eigen kamer.’
'Ik heb meerdere mensen gesproken die de hadj uitstellen of hem niet meer dan een keer maken [vanwege mensenrechtenschendingen van Saoedi-Arabië]
Die drukte in Mekka zorgt ook voor ergernissen. ‘De mensen die ik spreek praten er niet graag over, ze willen hun mooie herinnering niet vervuilen met negatieve gedachten. Maar het is niet allemaal pais en vree in Mekka. Er wordt geduwd en getrokken om het dichtst bij de heilige plekken, bijvoorbeeld het graf van de Profeet, te komen. Ook zijn er verhalen van vrouwen die te maken krijgen met seksuele intimidatie.’
Behalve die ervaringen, is er ook steeds meer kritiek op Saoedi-Arabië, dat veelvuldig mensenrechten schendt en een grote rol heeft in de burgeroorlog in Jemen. ‘Ik heb meerdere mensen gesproken die de hadj uitstellen of hem niet meer dan een keer maken om deze reden. De huidige generaties zijn veel meer politiek bewust dan de ouderen en denken vaak na over de impact van hun reis. Bovendien voelen zij minder druk om de reis nu te maken omdat ze nog jong zijn en, incha’Allah, nog jaren hebben om te gaan.’
Selfie bij de heilige steen
De laatste jaren delen pelgrims steeds vaker hun belevenissen op social media. Buitelaar laat een foto zien van een man bij de ka’aba, de Zwarte Steen. Hij maakt een selfie terwijl hij met zijn hand de heilige steen aanraakt. ‘Mensen zijn snel geneigd om het gebruik van social media in Mekka als iets negatiefs te zien. Die denken dan ‘wat een arrogante gast, dat hij op deze heilige plek zo met zichzelf bezig is’. Maar voor deze man is het wellicht een herinnering die hij er later altijd bij kan pakken om het gevoel dat hij in Mekka had weer op te roepen. De bedevaart is zo groots, zo overweldigend. Veel pelgrims nemen dat mee in hun hart, maar velen voelen sterk de behoefte om het direct te delen met hun thuisfront of om iets tastbaars te hebben waarmee ze op hun reis terug kunnen kijken.’
Blijvende impact
Wat voor alle Mekka-gangers buiten kijf staat, is het feit dat de beleving een blijvende impact heeft. Voor ouderen geldt dat ze na hun reis een bijna verheven status hebben. ‘Je ziet het in hun hele houding. Ze stralen een nieuwverworven wijsheid uit waarmee ze respect afdwingen. Ze worden ook direct ‘hadj’ (mannen) of ‘hadja’ (vrouwen) genoemd.’
'Hun reis naar Mekka dient (...) om zichzelf als moslim verder te ontwikkelen.'
‘Jongere moslims zitten niet te wachten op die titel. Ze willen zich niet laten voorstaan op hun ervaring. Bovendien brengt dat te veel de verwachting van een zondevrij leven met zich mee. Iets wat volgens hen ook niet waar is te maken. Hun reis naar Mekka dient juist om zichzelf als moslim verder te ontwikkelen. Om te leren omgaan met hun zonden en ervan te leren. Hoewel ze het zelf zo zien, ervaren ze soms wel druk van de omgeving. De verwachting is nog vaak dat hadj-gangers bij terugkomst de vroomheid zelve zijn.’
De reis naar Mekka is dus vaak niet hét hoogtepunt in het leven van Nederlandse moslims, maar wel een belangrijk ijkpunt met grote impact. Buitelaar: ‘De mensen die ik sprak kijken allemaal terug op een reis die bepalend was voor hun leven, hun visie en hun wereldbeeld. En altijd in positieve zin.’
Naar verwachting komt eind 2020 een Engelstalig boek over pelgrimage van Marjo Buitelaar uit.
Dit artikel is geschreven door journalist Sjoukje Rietbroek.
Headerfoto: 'The road to Mecca' - Flickr / Creative Commons - © Osama Alassiry
Potretfoto Marjo Buitelaar: Rijksuniversiteit Groningen