De onbesproken eenzaamheid van Marokkaanse ouderen

‘Tussen verveling en vereenzaming’. Dat is de titel van het KIS-onderzoek naar eenzaamheid onder Marokkaanse ouderen. Verricht vóór de coronacrisis uitbrak. Het is niet onderzocht maar het is denkbaar dat de huidige anderhalvemetersamenleving en de genomen maatregelen deze groep extra eenzaam maakt. De behoefte aan fysiek contact is groot en als ze al over skills beschikken om online te communiceren; die manieren van contact zijn slechts een slap aftreksel van echt contact, stelt onderzoeker Hanan Nhass.

Gevoelens van eenzaamheid worden niet besproken

Wat zijn de belangrijkste bevindingen uit het verkennend onderzoek dat Nhass samen met collega Joline Verloove deed? De ouderen blijken gevoelens van sociale en emotionele eenzaamheid te ervaren, maar ze bespreken deze amper expliciet met familie en anderen in hun sociale omgeving. Ook blijkt dat de ouderen gevoelens van eenzaamheid koppelen aan de zorgvraag. Nhass: ‘Ze zien het als een dieptepunt en een directe uiting van eenzaamheid als je niemand uit je familie hebt die voor je zorgt als je ziek bent, als je niemand hebt die naar je omkijkt.’ Het gesprek in de familie en in de gemeenschap over eenzaamheid lijkt gevoelig te liggen vanwege sterk ingebedde cultureel-religieuze opvattingen, waarin kinderen hun bejaarde ouders omringen met liefde, zorg en aandacht.

Diskrediet voorkomen

Als deze zorg niet aan de verwachtingen voldoet, kunnen ouderen zich eenzaam voelen. In het alledaagse leven betekent dit dat de geïnterviewde ouderen, die allen meer dan drie kinderen hebben, niet snel aankaarten dat ze zich eenzaam voelen. Dit impliceert namelijk voor hen dat zij hun kinderen niet volgens de cultureel-religieuze traditie, waarin zij zélf zijn opgegroeid, hebben opgevoed of geen goed contact met hen hebben. In beide gevallen brengen ze zichzelf en/of hun kinderen in diskrediet tegenover de gemeenschap. Hieruit blijkt dat de geïnterviewde ouderen een grote waarde hechten aan wat andere leden van de gemeenschap van hen en hun familie vinden.

De aanduiding ‘el kant’ is interessant, omdat hierin sociale en emotionele eenzaamheid lijken samen te komen, afhankelijk van welk accent de oudere zelf legt

Hoewel deze ouderen niet snel openlijk zullen spreken over gevoelens van eenzaamheid (met familie of met professionals) spreken zij wél gemakkelijk over gevoelens van ‘el kant’, een sentiment dat tussen verveling en vereenzaming ligt. Met dit typische woord, dat zowel in het Marokkaans-Arabisch als in het Berbers voorkomt, duiden zij aan dat ze zich verveeld voelen, maar een simpele Nederlandse vertaling van ‘verveling’ volstaat hier niet. Zij koppelen soms aan ‘el kant’ een bepaalde gemoedstoestand die overeenkomt met neerslachtigheid. Respondenten zeggen ‘el kant’ te voelen wanneer zij alleen zijn en het gevoel hebben dat de muren op hen afkomen (een zwaar, neerslachtig gevoel), maar ook wanneer er niets te doen is door gebrek aan sociale contacten en activiteiten (een verveeld gevoel). De aanduiding ‘el kant’ is interessant, omdat hierin sociale en emotionele eenzaamheid lijken samen te komen, afhankelijk van welk accent de oudere zelf legt.  

Wat kunnen hulpverleners doen?

De onderzoekers adviseren sociaal werkers in het contact met de ouderen om de behoefte van ouderen met een Marokkaanse achtergrond als vertrekpunt te nemen bij het ontwikkelen van de interventie gericht op deze doelgroep. Zo stellen ze: ‘de vraag “Welke ondersteuning of activiteit heeft u nodig?”, vinden de meeste ouderen moeilijk te beantwoorden. Een betere vraag is daarom: "Waar wordt u blij van?" Gebruik in dit gesprek ook termen die zij zelf gebruiken, zoals verveling of ‘el kant’, om hun de ruimte te geven om hun gemoedstoestand te beschrijven. Vraag hierin goed door.’

Nhass en Verloove doen tien aanbevelingen aan hulpverleners. Hier noemen we er alvast vijf:

• Houd rekening met de gebedstijden, start bijvoorbeeld een activiteit om 11 uur omdat veel ouderen na het vroege ochtendgebed slapen tot 10 uur.
• Bied activiteiten gratis aan en op een laagdrempelige locatie, zoals een moskee of buurthuis.
• Spreek niet direct over eenzaamheid, maar nodig ouderen uit om bijvoorbeeld soep te komen nuttigen en bied ruimte voor ontmoeting en gesprek door bijvoorbeeld een gezondheidswerker uit te nodigen om voorlichting te geven over de fysieke gezondheid waarna de stap naar welzijn en psychische gezondheid gemakkelijker te maken is.
• Zorg voor continuïteit en samenhang in de activiteiten. Hiermee kun je ouderen aan je binden en voorkom je dat ze na een keer afhaken en je weer noodgedwongen van voren af aan moet beginnen met de werving.
• Bij groepsactiviteiten: besef dat er soms veel tijd overheen gaat voordat er onderling vertrouwen ontstaat en probeer er je activiteiten op in te richten. Besteed aandacht aan het bevorderen van verbinding tussen ouderen. De angst voor roddels was voor sommige geïnterviewde vrouwen een reden om niet deel te nemen aan activiteiten. Een mogelijk alternatief voor hen kunnen multiculturele (vrouwen)groepen zijn, waarbij deelnemers minder sociale controle ervaren.

Lees meer tips in het rapport.

Naar de publicatie

Dit onderzoek is met dank aan onder andere het NOOM (Netwerk van Organisaties van Oudere Migranten) tot stand gekomen.