'De overheid kan geen standpunten opleggen aan haar burgers'

Wat verstaat u onder gloedvol samenleven?
'Onze waarden gaan ons aan het hart. Je spreekt veelal “gloedvol” over je waarden, oftewel met passie. Je voelt je er sterk mee verbonden en als mensen in waarden verschillen, kunnen ze daarin botsen. Gloedvol samenleven gaat er over dat je écht kunt praten, dus niet vechten, over de waarden waarin je verschilt met de ander. Daarvoor moet je wel bereid zijn om je verbonden te voelen met de ander, om compassie voor de ander op te brengen. Maar in onze huidige samenleving en discours zeggen we al snel: die waarden staan tegenover elkaar en zijn niet te verenigen en dus moet één van de twee winnen. Vaak betekent dat “onze” waarden moeten winnen en anderen moeten zich daarnaar voegen.'

U stelt dat de overheid randvoorwaarden moet scheppen om in diversiteit te kunnen samenleven. Hoe ziet u dat?
'Laat ik beginnen met hoe ik denk dat het niet moet. Een overheid kan geen standpunten opleggen aan haar burgers en vertellen wat zij goed moeten vinden. In een liberale samenleving horen burgers vrij te zijn en vervolgens over waarden van gedachten te wisselen. Maar de huidige overheid heeft duidelijk gekozen voor een assimilatiebeleid van minderheden. Een voorbeeld is dat nieuwkomers de participatieverklaring moeten ondertekenen waarmee ze verklaren dat ze de Nederlandse kernwaarden kennen én ook nog eens graag uitdragen. Dat ze waarden als gelijkwaardigheid van mannen en vrouwen of van homo’s en hetero’s moeten kennen, dat snap ik. Maar dat ze zich eigen moeten maken en graag willen uitdragen, daar heb ik problemen mee. Je kunt wel eisen dat mensen zich gedragen naar je normen, maar je kunt niet hun gedachten controleren.'

'In een liberale samenleving moet de overheid zich niet inhoudelijk bemoeien met wat burgers goed moeten vinden'

In uw oratie noemt u dat de ‘totalitaire logica van integratie’.
'Ja, zo noemt Bhikhu Parekh [een Britse filosoof met een Indiase achtergrond, red.] dat. Een mooie manier om het uit te drukken, vind ik. Normaal zou je denken dat in een liberale samenleving de overheid ervoor moet zorgen dat haar burgers zoveel mogelijk in vrijheid leven, volgens hun opvattingen wat een goed leven is, en zich niet inhoudelijk bemoeit wat zij goed moeten vinden. Maar onze overheid legt, bijvoorbeeld via zo’n participatieverklaring, haar burgers van alles op. Maar er zijn genoeg waarden waar ook autochtone Nederlanders heel verschillend over denken. Niet iedereen is voorstander van alles wat progressief en liberaal is, denk bijvoorbeeld aan abortus of euthanasie. Hetzelfde geldt voor de discussie rondom voltooid leven, mensen denken daar heel verschillend over.'

Wat moet de overheid dan wel doen om mensen beter te laten samenleven?
'De overheid kan een meer inclusief idee van burgerschap ontwikkelen. Neem een voorbeeld aan Canada. Het is daar toegestaan dat een politieagent een tulband draagt. Zodoende kan een sikh met behoud van zijn religieuze identiteit dienst nemen bij een belangrijke maatschappelijke institutie als de politie. Dit bevordert juist de participatie en verbondenheid van minderheden met de samenleving, omdat ze zich als burgers geaccepteerd voelen, met behoud van hun religieuze achtergrond.'

'Mensen zijn niet te reduceren tot identiteitsloze burgers'

In Frankrijk is juist het tegenovergestelde aan de hand. Religieuze uitingen als een hoofddoek zijn verboden in het onderwijs. Wat vindt u daarvan?
Historisch gezien begrijp ik hun enorme gevoeligheid voor alle uitingen van religiositeit in het publieke leven. De Fransen denken dat gelijk burgerschap vereist dat we onze groepsidentiteiten thuis laten, zodat we in de publieke sfeer alleen bestaan als gelijken. Ik vind het zelf jammer, mensen zijn niet zomaar te reduceren tot identiteitsloze burgers. De Franse overheid legt bovendien haar burgers een seculiere levensbeschouwing op. En als je het hebt over gelijkheid, dan vind ik dat ook niet zo gelijk.'

Waarom is het eigenlijk zo moeilijk om verschillen te overbruggen?
'Niemand denkt over alles 100 procent hetzelfde. Vaak kunnen we daarmee omgaan en zijn verschillen helemaal geen probleem. Maar verschillen kunnen ook wel degelijk een probleem zijn, vooral als aan een verschil in waarden ook een verschil in gedrag is verbonden. Om maar iets te noemen: die oudejaarsaanrandingen die in Keulen plaatsvonden, dat is absoluut een probleem. Ik ga ervanuit dat er verschillen zijn, maar ik vraag me af: hoe kunnen we daar dan op een productieve manier mee omgaan? Ik heb het idee dat we daar nog te weinig over nagedacht hebben.'

En u gaat hier nu meer onderzoek naar doen.
'Ik wil weten of, en zo ja hoe, mensen erin slagen om op een goede manier met elkaar over verschil in waarden te praten. We weten hier nog zo weinig vanaf. Iets dat goed gaat, is geen voorpaginanieuws. We starten binnenkort een onderzoek naar zorg voor dementiepatiënten met een migratieachtergrond. Hoe slagen sommige families er in om de taakverdeling binnen de familie en tussen de familie en professionals te verdelen? Ook zijn we net gestart met een onderzoek naar artsen die in de spreekkamer met waardenverschil te maken krijgen. Hoe gaan zij om met ingewikkelde verzoeken als een maagdenvlieshersteloperatie? Of een schaamlipcorrectie? Of een patiënt die overmatig anabolen gebruikt? Het zijn alle drie gevallen waarin gender en cultuur samenkomen en waarin de waarden van de patiënt vermoedelijk botsen met die van de arts. Wat voor afwegingen maken de artsen dan en wat is uiteindelijk hun handelingsbesluit? Met dit onderzoek proberen we inzicht te krijgen hoe professionals reageren op situaties waarin waarden botsen. Wellicht hebben zij allang een goed evenwicht gevonden tussen compassie en kritiek.'