De rol van jongerenwerkers en professionals bij zelfbeschikking

“Ik wilde dat ik met iemand had kunnen praten”, vertelt Halime Yarba tijdens de bijeenkomst. Zij geeft voorlichting over huwelijksdwang, waarvan ze zelf slachtoffer werd toen ze op haar achttiende moest trouwen met haar volle neef in Turkije. Ook hij was slachtoffer van de beslissing van hun gezamenlijke familie, beseft Halime. “Misschien was het voor hem nog erger. Hij wilde evenmin met mij trouwen. Na ons huwelijk gingen we in Nederland wonen, waar ik ben geboren en opgegroeid, maar voor hem alles vreemd was.”

Regels, tradities en achterdocht

Halime werd meteen bij haar geboorte aan haar neef beloofd. "Ik heb nooit anders geweten. Mijn leven werd beheerst door de regels, tradities en achterdocht van mijn vader. Ik hoopte door het huwelijk juist meer vrijheid te krijgen.” Dat bleek niet het geval. Zeventien jaar duurde het voordat Halime durfde te scheiden. “Daarmee overtrad ik de regels van de familie. Ik moest vluchten, kwam terecht in opvanghuizen, zonder mijn drie kinderen.”

Inmiddels is het contact met haar kinderen en ex-man hersteld. “Maar het heeft ons allemaal geschaad. Ik heb nog dagelijks veel spijt dat ik niet eerder de moed en kracht heb gehad met tegen de familiegewoontes te verzetten.” Ze denkt dat het haar destijds had geholpen als ze samen met iemand op school, de enige plek waar ze naartoe mocht, haar mogelijkheden en de consequenties ervan op een rijtje had kunnen zetten. “Ik besefte toen niet dat je altijd een keuze hebt. Ik wilde alleen maar voorkomen dat ik naar Turkije verbannen zou worden.”

Achterlating is actueel

Halime wilde niet worden uitgehuwelijkt, maar was nog banger voor achterlating. “Daarbij wordt een tiener gedwongen in het buitenland te gaan leven, zonder de rest van het gezin. Vaak bij familie of een huwelijkspartner, die het kind niet of nauwelijks kent”, legt KIS onderzoeker Eliane Smits van Waesberghe uit. “De problematiek is helaas nog steeds actueel. Meestal is het een heropvoedingsstrategie, eventueel in combinatie met huwelijksdwang. Ouders vinden dat hun kind in Nederland te vrij opgroeit, niet passend bij hun normen en waarden. Ze lossen het probleem op door het kind onvoorbereid bij familieleden, een kostschool of soms zelfs zonder vaste verblijfplaats in het buitenland achter te laten.”

Nederlandse kinderen worden het meest achtergelaten in het Midden-Oosten, Noord- en Oost-Afrika, Rusland en, steeds vaker, China. Het overkomt niet alleen meisjes, weet Eliane. “Ook normale puberproblemen van jongens die het goed doen op school, worden soms gezien als ontsporing. Ouders denken ze door achterlating weer op de rails te krijgen. De jongeren moeten breken met alles, ook hun school en daarmee hun toekomst.” Achterlating kan worden aangemerkt als (kinder)mishandeling. “Ouders zijn verantwoordelijk voor hun kind. Als ze hun kind achterlaten zonder goede afspraken om haar of zijn welzijn te garanderen, dan is dat verwaarlozing.”

Zet in op preventie

Preventie is heel belangrijk, benadrukt de onderzoekster. Want eenmaal achtergelaten, is het heel moeilijk om het kind terug te halen. “Paspoort, geld en telefoon worden afgenomen. Het kind moet zichzelf melden bij de ambassade van Nederland. Maar in bijvoorbeeld Somalië is er geen Nederlandse ambassade, dus moet het kind eerst naar Kenia vluchten. Het is al met al complex, kostbaar en tijdrovend om jongeren terug in Nederland te krijgen, en dat draagt niet bepaald bij aan hun sociaal en psychisch welbevinden.”

Jongerenwerkers en professionals op school kunnen een belangrijke rol spelen bij de preventie van achterlating. Zij worden geadviseerd te letten op signalen als verandering van gedrag, angst om op vakantie te gaan, conflicten thuis en dreiging van maatregelen als uithuisplaatsing. Dit kan aanleiding vormen om vragen te stellen aan jongeren, over hoe het met hen gaat, en daarna in gesprek te gaan met hun ouders. KIS stelt een brochure en toolkit beschikbaar om daarbij te helpen.

Shame sexting

Ook voor gesprekken met betrekking tot shame sexting biedt KIS handvaten. “Shame sexting is het zonder toestemming doorsturen van seksueel getinte (nep)beelden, met als doel om de afgebeelde persoon publiekelijk te beschamen”, definieert onderzoekster Siham Elmoussaoui. “Vooral meisjes met een migratieachtergrond worden hier slachtoffer van. De gevolgen voor hen zijn vaak ernstig en langdurig, vooral als seksuele eer en kuisheid een belangrijke rol spelen in de cultuur van hun familie. Het kan zelfs leiden tot achterlating of eer-gerelateerd geweld.”

Het Landelijk Expertise Centrum Eergerelateerd Geweld heeft een meldcode opgesteld, met stappen die jongerenwerkers kunnen nemen om de gevolgen van shame sexting te beperken. Een daarvan is in gesprek gaan met de ouders van het slachtoffer. “We moeten ouders uitleggen dat sexting onder jongeren erbij hoort, het is tegenwoordig onderdeel van de ontwikkeling van hun seksualiteit”, stelt Siham. “Het wordt pas een probleem als een foto zonder toestemming wordt doorgestuurd. Degene die dat doet, is strafbaar. Het slachtoffer heeft nooit schuld.”

Begeleiding is nodig

“Ik ken slachtoffers van shame sexting die niet meer naar huis durfden. Het is lastig opgroeien in twee werelden”, weet Hannae Haddouche. Zij is, al vijftien jaar, jongerenwerker in de Utrechtse wijk Kanaleneiland. “Waar jongeren vroeger op straat rondhingen, zien we ze niet meer sinds de opkomst van sociale media. Hun leven speelt zich nu grotendeels online af. Iets verbieden werkt niet, je moet ze begeleiden. Ouders weten niet hoe; veel professionals trouwens ook niet.”

Met ouders in gesprek gaan is moeilijk, waarschuwt Hannae. Ze adviseert collega-jongerenwerkers om eerst kennis te verzamelen van shame sexting én van de zogenoemde eercultuur waarin veel slachtoffers leven. “Klop hiervoor aan bij andere professionals en vraag ze deel te nemen aan het gesprek met de ouders. Dat gesprek moet je sowieso nooit alleen voeren. Ouders kunnen heel verdrietig of boos zijn over wat hun kind is overkomen.”

Hoor en help slachtoffers

“Ga niet met ouders in discussie over normen en waarden, neem hun opvattingen en zorgen serieus”, adviseert KIS-onderzoekster Siham Elmoussaoui. “Informeer ze over de onlinewereld, laat cijfers zien van sexting en online shaming en bespreek de rol, verantwoordelijkheid en strafbaarheid van de daders. Blijf als jongerenwerker altijd naast de jongere staan. Zoek samen met de ouders naar wat het beste is voor het slachtoffer, hun kind.”