Eens waren we vogels – van 04 t/m 16 mei te zien in Deventer
In gesprek met actrice en theatermaker Carla Hardy en Sinti activiste Lalla Weiss
Een multidisciplinair project dat zich richt op de eeuwenlange geschiedenis van vervolging en discriminatie van Sinti en Roma. Een concept dat bezoekers daarnaast laat kennismaken met de rijke cultuur van deze etnische minderheden. Dat is het initiatief ‘Eens waren we vogels’, van 04 t/m 16 mei te bezoeken op het Vogeleiland in Deventer. Dit is de tweede editie, na een succesvolle aftrap vorig jaar in Amsterdam. Een bezoek aan ‘Eens waren we vogels’ omvat muziektheater (op 04, 05 en 16 mei door Lalla Weiss, Roma Heina Miranda trio en Carla Hardy), een fototentoonstelling (door Peter van Beek) én een mini pop-up museum. We gingen in gesprek met Carla Hardy (initiatiefnemer en regisseur) en Lalla Weiss over het ontstaansproces, de boodschap en verwachtingen voor de nabije toekomst.
Mythe
Allereerst vraagt de opvallende titel ‘Eens waren we vogels’ om toelichting. Waar komt deze metafoor vandaan? Het berust op een oude mythe over Sinti en Roma (zie kader). De meningen over het gebruik van de mythe en metafoor zijn verdeeld. Waar de één het prachtig en inspirerend vindt, vindt de ander het maar niks, des te meer omdat Sinti en Roma in de geschiedenis van vervolging en discriminatie nooit ‘zo vrij als een vogel’ zijn geweest. Hoe dan ook is de mythe een inspiratiebron geweest voor gedichten, diverse kunstvormen en vormt het eveneens de titel van het initiatief.
Hardy: ‘de vogelmetafoor komt van een eeuwenoude mythe waarin beschreven wordt dat Sinti en Roma weliswaar niet meer kunnen vliegen, maar de ziel van vogels hebben gehouden; een symbool van- of verlangen naar vrijheid en ongebonden over de aarde willen trekken. In de mythe worden Sinti en Roma vergeleken met een grote zwerm vogels die over de aarde vliegen. Ze worden verleid door kapitalistische, materialistische burgers om naar beneden te komen. Beneden worden ze in kooien gelokt en worden hun vleugels beladen met goud. Zó zwaar dat ze niet meer weg kunnen vliegen. Na waarschuwingen van hun leider werpen de vogels uiteindelijk de diamanten en het goud van hun vleugels af, maar ze kunnen niet meer vliegen. Ze vertrekken wel en gaan lopen over het land, worden langzaam mensen, maar behouden altijd de ziel van de vogels.’
Waarom zo weinig aandacht?
We gaan terug naar het ontstaan van ‘Eens waren we vogels’. Als actrice speelde Hardy in het verleden zelf in een stuk over de Duits-Joodse gemeenschap in Amsterdam-Zuid. Hierdoor aangespoord verdiepte zij zich destijds in de holocaustgeschiedenis. Per toeval kwam ze vlak daarna op doorreis door Duitsland in Heidelberg terecht, waar zij en haar partner een het Sinti en Roma museum bezochten. Het bezoek liet Hardy achter met méér vragen dan ervoor. ‘Waarom krijgen deze mensen zo weinig aandacht? En waarom eisen ze zelf zo weinig aandacht op?’ Hardy las daarop ‘meters boeken’ en legde contacten met Sinti en Roma in Nederland. Dit was het begin van haar zoektocht, wat uiteindelijke uitmondde in het initiatief dat nu voor de tweede keer plaatsvindt. Weiss noemt Carla ‘een volhoudster’ en heeft ingestemd met de samenwerking, vorig jaar in Amsterdam en dit jaar in Deventer.
Dynamieken tussen mensen
Hardy gebruikt kunst als middel om bruggen te slaan. Zij wil samen dingen maken, creëren en mensen met elkaar verbinden. Waarom middels kunst? ‘Dat is deels uit nood geboren, omdat ik nou eenmaal actrice ben’, zegt Hardy lachend. ‘Ik ben geen onderzoeker, maar heb een sterk gevoel voor rechtvaardigheid en een enorme ‘human interest’. Dynamieken tussen mensen fascineren me.’ Ook ziet ze het initiatief als alarmbel tegen polarisatie en haatzaaien. ‘Generatie op generatie, al eeuwenlang, worden Sinti en Roma gestigmatiseerd en gediscrimineerd. Het is ook nu nog zo ongelooflijk aan de orde van de dag’, aldus Hardy.
Elkaar de hand reiken
Voor Weiss en Hardy is het initiatief in Deventer succesvol wanneer het een bewust-wordingsproces bij bezoekers in gang zet. Weiss: ‘Ik wil dat bezoekers écht luisteren en oog hebben voor de geschiedenis van Sinti en Roma. En dat mensen zelf moeite doen om kennis over de vervolging van Sinti en Roma tijdens WOII op te doen.’ Ook Hardy deelt wat zij voor ogen ziet: ‘ik wil dat Deventenaren en toeristen langslopen en dat het kwartje valt. Dat ze denken: ‘we zouden milder naar elkaar moeten worden, meer begrip moeten tonen, meer interesse, respect en elkaar vaker de hand reiken, in plaats van uit angst meteen tegenover elkaar te gaan staan.’
Beperkt door stereotyperingen
Als onderdeel van het crossmedia initiatief is op het Vogeleiland een portretserie van fotograaf Peter van Beek te zien, waarin stereotype en niet-stereotype portretten van Sinti en Roma naast elkaar worden geplaatst. Hardy: ‘de invloed van beeldvorming op de samenleving is enorm. We nodigen mensen uit om hierbij stil te staan. De portretten roepen iets op: het ene portret ‘oh, dat herken ik!’ en bij het andere ‘hé, maar wat is dát nou?’.’ Hardy wil bezoekers bewustmaken van het beperkende denken in stereotype beelden. Vorig jaar werd opgemerkt dat sommige bezoekers meer uitleg behoeven bij de portretserie en de podcastafleveringen. Hardy geeft aan hier gehoor aan te geven zodat het project nog toegankelijker wordt voor een groot publiek.
Eén van de onderdelen van de productie is het pop-up museum. Deze is op te delen in drie thema’s:
- Trekvogels: dit biedt informatie over de oorsprong van Sinti en Roma in India en het vertrek hiervandaan. De precieze oorsprong en het verloop van migratie zijn aan discussie onderhevig.
- Vogelvrij: hierbij wordt de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog in relatie tot Sinti en Roma belicht
- Vrije vogels: over de cultuur en het verlangen naar vrijheid.
De vergeten holocaust
Weiss en Hardy zien graag dat mensen die interesse tonen in de ‘vergeten holocaust’ een bezoek brengen aan het Vogeleiland. Zij hopen met name ‘gewone burgers’ te bereiken die weinig kennis hebben van Sinti en Roma en nog (bewust of onbewust) denken in stereotyperingen. ‘Veel jongeren weten tegenwoordig weinig meer over de holocaust, laat staan over deze vergeten holocaust’, waarbij wordt gedoeld op de vervolging van Sinti en Roma tijdens de Tweede Wereldoorlog. ‘Mensen weten niet wie Sinti en Roma zijn, maar als je het over ‘zigeuners’ hebt, dan weet ineens iedereen het’, aldus Hardy.
Naast ‘gewone burgers’ is het voor Hardy belangrijk om jonge Sinti en Roma met het initiatief te bereiken en te stimuleren betrokken te raken. Zij heeft de indruk dat jonge Sinti en Roma relatief meer open staan voor verandering en vernieuwende initiatieven. Volgens haar zouden oudere Sinti en Roma vaker geneigd zijn zich af te schermen als gevolg van intergenerationele trauma’s en wantrouwen.
Met jonge kunstenaars vooruit
Hardy en Weiss benadrukken: ‘de geschiedenis móet verteld blijven worden. Wie zijn geschiedenis niet kent, kan het heden niet begrijpen. Aan de andere kant moeten we óók vooruit.’ Beiden zijn dus even belangrijk. Komend jaar wil Hardy zoals gezegd meer jonge mensen betrekken bij het initiatief, waarbij zij met name een beroep doet op de jonge generatie Sinti en Roma kunstenaars. ‘Ik hoop dat jonge kunstenaars die vooruit willen, het initiatief kunnen laten groeien.’ Ook Weiss ziet graag toenemend betrokkenheid vanuit Sinti en Roma: ‘laten we hopen dat er binnen de gemeenschap mensen zijn die hun nek uitsteken en dit initiatief ook interessant vinden. Het is belangrijk dat we het verhaal blijven uitdragen.’
Luister ook de podcastserie
In het kader van het Amsterdams 4 en 5 mei Comite heeft Romanee Rodriguez een podcastserie gemaakt, welke vervolgens gekoppeld is aan ‘Eens waren we Vogels’.
De serie is te beluisteren op deze website. Hierin wordt in gesprek gegaan met:
- Marcia Rooker – juriste en jarenlang betrokken bij de positie van Sinti en Roma
- Betje van Susteren, alias Lisa Weiss – muzikante van Sinti afkomst
- Jan Pieter Koch – musicoloog en componist, ‘muziek als overlevingsmechanisme’
- Helena Franchimont – Sintezza, heeft zich veel verdiept in de geschiedenis van de 2e W.O.
- Amet Jasar – afkomstig uit Moldavië en van Roma afkomst. Werkt met Sinti en Roma jongeren.
- Orhan Galjus – van Roma afkomst, zet zich in om stereotyperingen tegen te gaan
- De geruisloze deportatie – de razzia op 16 mei 1944. Lalla Weiss vertelt over haar familiegeschiedenis.
‘Eens waren we vogels’ is te bezoeken in Deventer van 04 t/m 16 mei op het Vogeleiland (vlakbij het treinstation). De portretserie (als onderdeel van de productie) en de podcasts zullen niet alleen op het Vogeleiland worden gepresenteerd, maar in augustus en september ook te zien en te horen zijn in het Etty Hillesum Centrum in Deventer. Ook zullen daar lezingen worden gehouden t.a.v. het thema. Nieuwsgierig geworden? Zie voor meer informatie deze website van Once We Were Birds.
Lalla Weiss was onlangs ook te horen op NPO Radio 1, waarin ook wordt verwezen naar ‘Eens waren we vogels’. Beluister hier het programma.
Meer informatie?Neem contact op met:
Jeroen Vlug
