Geestelijke gezondheid voor nieuwkomers: luisteren heelt

De Rotterdamse Stichting Mano zocht naar een cultuursensitieve en preventieve methodiek om nieuwkomers goed te kunnen begeleiden. Omdat zij geen bestaande methodiek konden vinden, startten zij vijf jaar geleden zelf met Het Uitpufspreekuur. Onlangs verscheen in samenwerking met De Stadscoalitie het boek ‘Luisteren heelt, Het Uitpufspreekuur’. Het boek geeft inzicht, handvatten en bruikbare voorbeelden en reikt een werkende methodiek aan voor een toegankelijke preventieve mentale gezondheid voor nieuwkomers. ‘Preventieve, laagdrempelige en individuele ondersteuning rond de mentale gezondheid zou beschikbaar moeten zijn voor alle nieuwkomers in heel Nederland, zowel in de wijken als in de noodopvanglocaties’, volgens Lieke Galbraith, directeur van Stichting Mano.

Het Uitpufspreekuur geeft nader inzicht in veelvoorkomende ervaringen en klachten. Nieuwkomers leven afgesneden van hun gezin of familie, hun vrienden, hun gemeenschap, hun huis, hun taal, hun ongeschreven regels, cultuur en krijgen vaak dagelijks slecht nieuws uit het land van herkomst. Dit alles vraagt enorm veel van mensen en creëert grote bestaansonzekerheid. Veelbesproken thema’s tijdens het Uitpufspreekuur zijn: eenzaamheid, gebrek aan (zelf)vertrouwen, hopeloosheid en onzekerheid. Uit honderden gesprekken en bijeenkomsten blijkt dat dit er te vaak voor zorgt dat mensen vervreemden van zichzelf en van hun omgeving en zo in de overlevingsstand blijven staan. Ondanks deze gedeelde ervaring zijn er binnen de groep nieuwkomers verschillen. Oekraïense ontheemden, mensen in de asielprocedure, statushouders en arbeidsmigranten; voor iedere groep geldt een eigen context en regelgeving om rekening mee te houden.

Oekraïense ontheemden ontvangen nauwelijks ondersteuning bij inburgering en verblijven jarenlang in de opvang zonder uitzicht op een duurzaam verblijf. Ze mogen direct aan het werk. Meer dan de helft van de Oekraïners werkt dan ook in loondienst. Er heerst echter grote onzekerheid over de toekomst. Velen blijven hangen in uitzichtloos en laaggeschoold werk. Veelgehoorde klachten zijn stress, angst, eenzaamheid en emotionele uitputting.

Nieuwkomers in de asielopvang starten vaak met veel ambitie en energie aan hun nieuwe leven. Voor velen daalt de motivatie als een periode van lang wachten aanbreekt. Er is geen informatie, extreme onzekerheid over de procedure, gezinshereniging en een gebrek aan privacy. Dit maakt dat mensen zich in de eerste jaren niet veilig voelen en niet tot rust kunnen komen. Velen willen graag wit werken en zo bijdragen aan de samenleving met hun talent. Dat lukt slechts 4 procent van de mensen, mede door ellenlange wachtlijsten voor bsn-nummers en tewerkstellingsvergunningen (TWV). Dit leidt tot frustratie, verveling en zorgdruk voor familie elders. Dit maakt mensen bovendien extra kwetsbaar voor arbeidsuitbuiting en zwart werken. Met de steeds strengere asielwetgeving constateren zorgprofessionals dat bewoners regelmatig ernstig afvallen, ziek worden, depressief zijn of zelfs aan zelfmoord denken.

Migratie is een mentale crisis

Statushouders hadden zekerheid over hun verblijf in Nederland, maar de huidige politieke koers zet dat op losse schroeven. Zij ervaren stress, onzekerheid en wonen vaak nog in de opvang, wachtend op een huis. Herbeleving van trauma’s is aan de orde van de dag. Ondertussen proberen mensen de Nederlandse taal te leren en de samenleving te begrijpen. Het dagelijkse gemis van familie en vrienden komt hier nog bovenop. 
Veel van de bovengenoemde problemen gelden ook voor arbeidsmigranten: huisvesting gekoppeld aan onzeker werk, gevaar voor arbeidsuitbuiting en te zware werkzaamheden zonder goede bescherming. 

Signaleren, educatie en preventie

Stichting Mano voert sinds eind 2021 het Uitpufspreekuur uit op verschillende azc- en noodopvanglocaties, voor Oekraïense ontheemden, mensen in de asielprocedure en statushouders. Zij bereiken hiermee ongeveer 2500 bewoners. Het doel is signaleren, educatie, samenbrengen en preventie. Het gevoel van verlies van controle is het meest besproken onderwerp. ’Migratie is een mentale crisis’, zegt Hussain Jafari, psycholoog werkzaam bij Het Uitpufspreekuur en het Nederlandse Rode Kruis.

Taboes doorbreken en informatie op maat

De hogere drempel bij toegang tot de reguliere ggz komt onder andere voort uit een informatietekort, maar ook door aanwezige taalbarrières, verwachtingen en taboes die leven rond mentale zorg. De methodiek van het Uitpufspreekuur vertrekt vanuit de vier pijlers: mind, body, breath en community. Deze vier pijlers overlappen en versterken elkaar. Het begint bij samen stilstaan bij vragen als: Wie was je en wie ben je nu? En hoe zorg je goed voor jezelf in deze storm van ervaringen, emoties en gebeurtenissen? Waar heb je controle over en waarover niet? Hoe kun je regie pakken over de dingen waar je wel invloed op hebt?

‘De uitgangspunten van Het Uitpufspreekuur werpen vruchten af. Nieuwkomers krijgen inzicht in hun mentale processen, ze ontwikkelen nieuwe copingstrategieën en er ontstaat nieuwe zingeving in de gesprekken met zowel ervaringsdeskundigen als met een team van psychologen en geestelijk verzorgers van verschillende culturele achtergronden die de taal van de bewoners spreken. Dit helpt ook het taboe rond mentale zorg doorbreken’, aldus Daphne Hebing, social impact researcher.

Iedereen heeft een verhaal, dat is het startpunt

Verhaal als startpunt

Veel nieuwkomers moeten in hun nieuwe situatie op zoek naar een doel en een gevoel van waardigheid. Van groot belang naast bewustwording van het belang van mentale gezondheid is ook het verkennen en onderzoeken van talenten en vaardigheden. Hoe kunnen deze worden ingezet voor het opbouwen van een dagelijkse routine en bijdragen aan de samenleving in aansluiting op wat de omgeving te bieden heeft? De methodiek van het Uitpufspreekuur vertrekt vanuit een holistische, cultuur- en religiesensitieve visie en is zowel individueel als collectief. Er wordt gewerkt vanuit vertrouwen, relationeel en intuïtief. Ondersteuning op maat vloeit eruit voort. Vanuit luistervermogen een veilige ruimte bieden van waaruit samenwerking, een handelingsperspectief en zelfzorg kunnen ontstaan. Laagdrempelig en preventief. ‘Iedereen heeft een verhaal, dat is het startpunt’, vertelt Rafaël Maria Theuvenet, wijkpsycholoog bij Avant Sanare.

Ervaringsdeskundig en cultuursensitief

In samenwerking met De Stadscoalitie, Avant Sanare, individuele psychologen, geestelijk verzorgers en ervaringsdeskundigen heeft het Uitpufspreekuur zich bewezen, ontwikkeld en verdiept. Stichting Mano werkt samen met zogenaamde ‘luistercollega’s’. Dat zijn professionals, uit de landen van herkomst én met ervaringsdeskundige vakkrachten die de uitdagingen rond asiel, gedwongen vertrek of inburgering zelf aan den lijve hebben ondervonden. Deze luistercollega’s hebben allen een achtergrond in psychologie of coaching in het land van herkomst. Het Uitpufspreekuur zorgt voor maatwerk en aansluiting bij de behoeften. Ervaringsdeskundigheid is essentieel. Letterlijk en figuurlijk de taal van de nieuwkomers zelf spreken: ‘Het is vooral goed om te praten met iemand in dezelfde taal, dit vermindert mijn angst en stress’, zegt een bewoner van de noodopvang. Door maatwerk te leveren in groepen kunnen hulpverleners sneller opschalen. Ook worden mensen aangesproken op samenredzaamheid. Dat geeft vertrouwen en maakt sterker.

Wat werkt bij preventieve mentale zorg? 

Er is een aantal voorwaarden nodig om preventief mentale zorg te kunnen bieden. Nieuwkomers hebben in de eerste plaats tijd en ruimte nodig om te wennen aan de Nederlandse maatschappij en hier een plek te vinden. Vergelijk het met een boom die groeit door licht, water en mineralen. Zo bieden concrete middelen een positieve bijdrage. Denk bijvoorbeeld aan een nieuw paar hardloop- of voetbalschoenen aanschaffen voor getalenteerde atleten of het in bruikleen geven van een camera. Dat geeft een signaal af van erkenning. Met biografisch werk, het optekenen van persoonlijke verhalen, ontstaat niet alleen zelfinzicht maar ook plezier en trots om dit met de omgeving te delen. Ontwikkel activiteiten die uitgaan van zowel het individu als de groep. De juiste activiteit draagt bij aan mentale gezondheid. Sociale en creatieve activiteiten stimuleren bewoners die worstelen met hun mentale gezondheid. Cihat Demir, geestelijk verzorger bij Het Uitpufspreekuur: ‘Een gesprek op de Euromast, in de dierentuin of samen een barbecue organiseren zorgt voor ontspanning en onderlinge verbinding en ook voor vertrouwen en openheid.’ 

Sta nieuwkomers toe om te integreren met hun talent

Talent en eigenaarschap

Het is de bedoeling dat nieuwkomers weer het heft in eigen handen nemen. Vanuit dit eigenaarschap begint de eerste heling. Denk aan het ondersteunen van initiatieven voor het opzetten van zelfstudiegroepen Nederlands of Engels door het vinden van ruimte en schrijfmaterialen. Of het inspelen op de expertise van deelnemers door een naaimachine beschikbaar te stellen. Hiermee verandert de woonplek in een maakplek. Samenwerking met lokale wijklocaties is essentieel. Zo koken deelnemers voor de buurt, volgen een cursus portrettekenen of theatermethodieken voor sociale en mentale gezondheid. Dit motiveert mensen om met eigen talenten aan de slag te gaan en die met de omgeving te delen. Ga uit van dit natuurlijke gegeven. Zo ontstaat een gevoel van gemeenschap en een ecosysteem, leren mensen de taal en vaardigheden terwijl ze werken en tegelijk hier bijdragen. ‘De horizontale verbinding van nieuwkomers, de verbinding met hun maatschappelijke verleden, kennis en kunde is van groot belang. Sta nieuwkomers toe om te integreren met hun talent’, vat dr. Elena Ponzoni, Assistant professor sociologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam samen.

Maatwerktrainingen en bewustwording

Ook is het van belang om aandacht te geven aan de effecten van trauma’s en psychisch lijden. Het gaat dan om effecten op het functioneren van lichaam en geest en op specifieke geestelijke gezondheidsproblemen. Na een vlucht van oorlogsgeweld, waarbij mensen hun vertrouwde leven achterlaten en soms gescheiden zijn van familieleden, staan ouders vaak voor een lastige opgave bij de opvoeding. Voorbeelden van specifieke succesvolle trainingen die binnen het Uitpufspreekuur samen met experts zijn ontwikkeld zijn: 

• Who Cares?: een training van Avant Sanare waarin mensen leren aan welke signalen zij depressie, eenzaamheid, angststoornissen en trauma kunnen herkennen, en hoe zij medebewoners kunnen ondersteunen.
• Breakfast with a Psychologist: een laagdrempelige samenkomst met ontbijt, koffie met diverse opdrachten over mentale gezondheid en een moment van delen met elkaar onder begeleiding van een psycholoog. 
• Ouderschapstraining: gebroken gezinnen uit Oekraïne staan in Nederland voor een uitdaging bij het opvoeden van hun kinderen. Wat kunnen ouders doen om ook vanuit zelfzorg meer rust te creëren?
• Life skills: een training van het Rode Kruis die basisvaardigheden voor zelfzorg verder helpt ontwikkelen.
• Make the most of Now: een training van Waanzinnig Producties die ingaat op de mogelijkheden die er zijn en hoe gebruik te maken van deze lange periode van wachten.

Gevoelige periode 

Het werken vanuit het begrip ‘gevoelige periode' is belangrijk om nieuwe dingen te kunnen leren, denk aan het leren van de taal of het vinden van werk. De juiste timing van activiteiten is van belang voor optimale aansluiting. Creëer vanuit de behoefte van nieuwkomers een voorbereide omgeving die mensen in staat stelt zelf weer regie te pakken. Dit vraagt van professionals soms ook om een stap terug te doen en ruimte te geven. Kenmerkend voor het Uitpufspreekuur is dat het team heel vrij wordt gelaten in hoe zij denken een bewoner het best te kunnen helpen. Dat kan in het begin lastig zijn. Professionals vragen zich vaak af: waar moet ik beginnen? Wat is de eerste stap? Wat helpt is om veel te luisteren naar de verhalen van de bewoners. Meedoen en meepraten om erachter te komen waar de bewoners mee zitten en wat ze nodig hebben. Dan volgt het maatwerk hieruit vanzelf.

Luistergoud

Het Uitpufspreekuur won op 29 november 2024 de Luistergoud Award 2024. Dit is een waardevolle erkenning voor het urgente werk dat zorgprofessionals en ervaringsdeskundigen die met nieuwkomers werken uitvoeren. Zij ervaren dagelijks de onzekerheid of zij mensen de volgende week nog wel aantreffen op de locaties door de vele overplaatsingen. We moeten erkennen dat er grenzen zijn aan wat luistercollega’s kunnen realiseren met de uitgezette beleidslijnen. Dit ontslaat hen niet van hun zorgplicht en taak om naar mogelijkheden te blijven zoeken om nieuwkomers met onze samenleving te blijven verbinden. Dit ‘luistergoud’ is niet alleen waardevol voor onze samenleving maar het ondersteunt nieuwkomers bij het laten ontstaan van nieuwe wortels, van nieuwe hoop, van een gevoel van erkenning. De zekerheid dat alles goed komt bestaat niet. Maar wel de zekerheid dat luisteren echt werkt. 

Meer lezen?

• Mano: Juiste activiteit draagt bij aan mentale gezondheid
• De Stadscoalitie: Podcast Sleutelpersonen Werken
• Pharos: De weg naar psychische hulp
• Pharos: Zorg(en) voor arbeidsmigranten
• VU Ecosystem of Refugee Work

Auteur: Esseline van de Sande, sociaal psychologe en directeur en oprichter De Stadscoalitie