Gezinshereniging van Eritrese Alleenstaande Minderjarige Vluchtelingen

In samenwerking met het Nidos (jeugdbescherming voor vluchtelingen) voerden de onderzoekers Marjan de Gruijter en Ruth Yohannes, beiden verbonden aan het Verwey-Jonker Instituut, in opdracht van KIS, een verkenning uit naar de knelpunten rond de gezinshereniging van de grootste groep AMV-ers in ons land, afkomstig uit Eritrea. De focus van de verkenning lag op de ondersteuning(sbehoefte) van zowel AMV-ers als hun ouders, in de eerste periode nadat het gezin herenigd is. Naast literatuuronderzoek en interviews met professionals en de doelgroep maakte ook een digitale expertmeeting onderdeel uit van de verkenning. Hoe kunnen herenigde gezinnen het beste worden ondersteund? Wat zijn de mogelijkheden voor gemeenten om de ondersteuning te optimaliseren en welke randvoorwaarden zijn daar voor nodig?

Factoren van invloed op de ondersteuning

Verplicht samenwonen

Als er een verblijfsvergunning is toegekend en gezinshereniging aangevraagd, dan kan het nog lang duren voordat de ouders van de minderjarige vluchteling daadwerkelijk in Nederland arriveren. Zijn de ouders aangekomen en hebben ze, na een verblijf in het aanmeldcentrum in Ter Apel, een woning toegewezen gekregen, dan is de AMV-er verplicht om gedurende ten minste een jaar met zijn of haar ouders samen te wonen. In het gunstigste geval bevindt de toegewezen woning zich in de nabijheid van de verblijfplaats van de AMV-er, maar dit is lang niet altijd het geval. Als je studeert in een andere stad dan geldt dit niet, maar in alle andere situaties moeten jongeren vaak verhuizen om zich bij hun ouders te voegen, met als gevolg vertrek naar een andere gemeente en daarmee het verlies van de inmiddels bekende omgeving en contacten. Ook als het gezin erg groot is en het moeilijk is om een geschikte woning toe te wijzen kan het zijn dat de jongere moet verhuizen naar een andere gemeente, soms zelfs terug naar een AZC.

Overgang 18- naar 18+

Een andere factor van grote betekenis voor een problematisch verloop van het integratieproces na gezinshereniging zijn de gevolgen verbonden aan het bereiken van de leeftijd van 18 jaar. Is die leeftijd eenmaal behaald dan valt voor de AMV-er alle specialistische hulp van overheidswege weg.

In het kader van de inburgering van nieuwkomers is in gemeenten specifieke ondersteuning beschikbaar voor volwassen statushouders. De maatschappelijke begeleiding is bij uitstek domein-overstijgend ingericht en de ondersteuning sluit nauw aan bij de vragen en behoeften van de nieuwkomers. Maar financiering van deze begeleiding is alleen beschikbaar voor de herenigde ouders. Voor (ex-)AMV-ers ontvangen gemeenten geen vergoeding van het Rijk om vanaf 18 jaar maatschappelijke begeleiding te bieden. Ook de ondersteuning vanuit Nidos stopt bij gezinshereniging – als de voogdij is overgegaan naar de ouders - of na de 18de verjaardag van de AMV.

De AMV-er is vanaf zijn 18e voor ondersteuning aangewezen op de reguliere gemeentelijke regelingen vanuit de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO). Voorzieningen gericht op de zorg voor deze specifieke groep is in veel gemeenten niet aanwezig.

Trauma, stress, spanningen, overbelasting

Naast bovengenoemde praktische obstakels, die voor een problematische integratie kunnen zorgen, zijn in veel gevallen ook de gevolgen van de vlucht en de hereniging zelf complex. Voor vluchtelingen uit Eritrea komt daar nog bij dat met name de meest recente groepen asielzoekers uit het land een rurale achtergrond hebben en een grote afstand ervaren tot hoe de Nederlandse samenleving werkt.

Ouders en kinderen bevinden zich in andere fasen van gewenning en integratie, wat tot spanningen kan leiden. Ook cultuurverschillen en het, wegens de voorsprong in taal en kennis van de AMV-er, omdraaien van de ouder-kinderrol, waardoor het ouderlijk gezag ondermijnd wordt, kunnen stress, spanningen en overbelasting veroorzaken. Door het verplicht samenwonen verandert ook de financiele situatie van de AMV-er. Het verliezen van reeds ervaren autonomie kan leiden tot conflicten in de gezinssituatie.

Aantallen

Een grote uitdaging bij het aanbieden van adequate begeleiding, aldus onderzoeker Marjan de Gruijter, is dat het altijd over een kleine en fluctuerende groep mensen gaat, waardoor het voor gemeenten heel lastig is om hier beleid voor te maken. Het aantal asielaanvragen van alleenstaande minderjarige vreemdelingen (AMV-ers) varieerde de afgelopen jaren sterk, zowel in absolute aantallen als voor wat betreft percentage op het totaal aantal aanvragen.

In 2014 zochten veel Eritrese minderjarigen bescherming in Nederland: 55% van het totaal aantal AMV-ers had in dat jaar de Eritrese nationaliteit. Ook in 2017, 2018 en 2019 behoorde Eritrea wereldwijd tot de 10 herkomstlanden waar de meeste vluchtelingen vandaan kwamen. In Nederland dienden in die jaren respectievelijk 480, 430 en 110 Eritrese AMV-ers een asielaanvraag in.

De expertmeeting

Aan de expertmeeting georganiseerd door Kennisplatform Inclusief Samenleven namen vertegenwoordigers van gemeenten, (zorg)instellingen en maatschappelijke organisaties deel. Er was veel aandacht voor het belang van cultuur sensitief werken, het belang van samenwerken met de doelgroep en het inzetten van sleutelfiguren. ‘Er is niet een goede manier van opvoeden. We moeten de ouders bevestigen in hun rol. Zoals zij al jaren hun kinderen opvoeden, is misschien anders, maar daarom niet minder goed’, aldus een deelnemer. ‘Er is veel veerkracht’, benadrukt een ander. ‘Opvoedondersteuning in de eigen taal, waarbij ervaringsdeskundigen samenwerken met psychologen, waardoor mensen makkelijker aan kunnen geven waar ze mee worstelen, heeft goede resultaten.’ En er klonk een pleidooi om niet alles te problematiseren. Het is belangrijk om de eigen (veer)kracht te herkennen en wederzijds begrip te versterken. ‘Interculturele mediation is hierbij essentieel.’

Ondersteuning op maat

Vooral in gemeenten die in verhouding veel Eritrese AMV huisvesten – wordt al geïnvesteerd in extra ondersteuning en begeleiding. In de gemeenten wordt daartoe nauw samengewerkt met maatschappelijke organisaties en (gespecialiseerde) zorginstellingen. ‘Integraal overleg met alle betrokken partijen om afstemming te verbeteren en te monitoren is cruciaal’, aldus een beleidsmedewerker van een gemeente. ‘Voorwaarde hiervoor is wel dat de gemeente over capaciteit beschikt om dit te faciliteren’, benadrukt ze. ‘En daar schort het momenteel aan. De WMO is momenteel zo ingericht dat je niet integraal naar een gezin kan kijken. En er is geen taakstelling gericht op het begeleiden van meerderjarige AMV-ers. Gemeenten hebben te weinig middelen.’

Handvatten voor gemeenten

De rapportage “Vluchtelingengezinnen succesvol met AMV herenigd - Wat kunt u als gemeente doen?” geeft gemeenten alvast een aantal handvatten om toch (ondanks de beperkingen van de reguliere voorzieningen) een rol op te (kunnen) nemen rond het proces van gezinshereniging en begeleiding van ex-AMV-ers.

Deze rapportage bevat tevens een overzicht met recente publicaties waarin gemeenten meer achtergrondinformatie kunnen vinden over de ondersteuning van AMV en hun ouders na gezinshereniging.