Inclusieve energietransitie vraagt om lef en creatieve oplossingen

Nederland moet massaal van het gas af, en veel gemeenten werken aan plannen en energiebesparende maatregelen om de klimaatdoelstellingen te behalen. Hoe zorg je ervoor dat Nederlandse wijken de komende jaren iedereen meenemen in de ontwikkelingen van de energietransitie? Uit onderzoek van KIS en Klimaatverbond Nederland blijkt dat gemeenten nog onvoldoende oog hebben voor de specifieke uitdagingen die de energietransitie met zich meebrengt als het gaat om inwoners met een migratieachtergrond. Het Kennisatelier Inclusieve Energietransitie verkende de urgentie van een inclusieve aanpak voor de energietransitie.

KIS-onderzoeker Marjolein Odekerken opent het kennisatelier met de bevindingen uit dit onderzoek. Migrantengroepen voelen zich vaak niet betrokken bij overheidsbeleid. Ze missen een rolmodel, en ook de professionals weten niet goed hoe ze deze groepen moeten bereiken. Dikwijls is in de aanpak sprake van een top-down benadering, waarbij vooral de doelstellingen gehaald moeten worden. KIS-onderzoeker Matthijs Uyterlinde volgde samen met Platform31 en de Universiteit Nyenrode drie jaar lang achttien wijken met de ambitie: kunnen we de energietransitie inzetten als hefboom om de leefkwaliteit in kwetsbare wijken te verbeteren? Ook hier was de conclusie dat gemeenten het moeilijk vinden om migrantengroepen te bereiken.

Sleutelfiguren helpen bij het winnen van vertrouwen 

Woonconsulent Otas Elum van het Amsterdamse steunpunt !WOON en milieu- en taalcoach Houria Tourich van de Rotterdamse Stichting Pauw leggen tijdens het kennisatelier uit hoe laagdrempelig zij deze doelgroepen benaderen. Tourich vertelt dat de milieucoaches die in het begin de wijk in gingen om voorlichting te geven over afsluiting van het gas en elektrisch koken, geen aansluiting konden vinden met migrantengroepen. Ze kwamen de woningen niet binnen, omdat ze de taal niet kenden. Stichting Pauw zette vervolgens coaches in met diverse achtergronden, en met succes. ‘We zijn inmiddels met veertien vrouwen. We gaan op bezoek bij mensen en kijken wat nodig is. Dat gaat verder dan de energietransitie. Als we een stapel ongeopende enveloppen zien, gaan we daarover het gesprek aan. Als er schuldenproblematiek speelt, zorgen we voor hulpverlening. Dat geldt ook voor bijvoorbeeld taallessen, als die nodig zijn. We hebben de benadering: ik kom jou helpen.’

Ze hebben weinig vertrouwen in de overheid, onder meer door de toeslagenaffaire

!WOON is een adviesorganisatie die de laatste jaren door de gemeente ook bij de energietransitie is betrokken. Elum benadrukt dat in contacten met bewoners sleutelfiguren belangrijk zijn. ‘Zo kwamen we erachter dat ook de klusjesmannen van essentieel belang zijn. Zij kennen de woningen en de mensen.’ Elum laat zich op dit thema interviewen voor de lokale media, bezoekt bijeenkomsten en houdt lezingen over de energietransitie in kerken. Hij demonstreert buiten met een elektrische kookplaat hoe je hierop eten kunt bereiden, gaat ondertussen het gesprek aan met de mensen en wint zo hun vertrouwen. Dit is een belangrijk element in het contact met migrantengroepen. Ze hebben weinig vertrouwen in de overheid, onder meer door de toeslagenaffaire. ‘Sleutelfiguren en rolmodellen kunnen helpen dit vertrouwen te vergroten.’ Gelijkwaardige relaties tussen hulpverleners en sleutelfiguren zijn hierin belangrijk. Het gaat bij voorkeur om sleutelfiguren en intermediairs die niet van de gemeente zijn om het eerste contact te leggen. Gemeenten kunnen hierin bijdragen door informele netwerken in beeld te brengen.

Een brede aanpak voor taal, armoede en milieu 

Torenhoge energierekeningen die tot energiearmoede leiden, dat wil iedereen voorkomen. Tourich en Elum ontmoeten vaak mensen die schulden moeten maken om de omhoog geschoten energierekening te betalen. Tourich noemt een voorbeeld van een bredere aanpak, waarin taal, armoede en milieu samenkomen. ‘Soms kom je bij mensen waar de thermostaat op 35 graden staat. Lekker warm, zoals ze dat ook in hun land van herkomst gewend zijn. We leren ze dan dat de thermostaat op 20 graden moet. Maar we leren ze ook met geld om te gaan. Bijvoorbeeld als het om mensen gaat die dure kleding kopen, maar een lege koelkast hebben.’

Een andere manier om bruggen te slaan tussen overheid en burgers met een migratieachtergrond is het initiatief Kleurrijk Groen van Bureau Wijland. Doel van het initiatief is natuur en duurzaamheid breder aan te laten sluiten bij Nijmeegse en Arnhemse burgers met diverse culturele achtergronden. Maisam Haydary en Jitske Broers vertellen over de Leergang Kleurrijk Groen, die leden van migrantenorganisaties opleidt tot Kleurrijk Groen Ambassadeurs. Zij slaan bruggen tussen mensen met een migratieachtergrond en het thema duurzaamheid. ‘De cursus is een middel om daarna in de praktijk iets teweeg te brengen’, vertelt Broers. ‘Voorlichting geven in allerlei talen, op evenementen staan, de boodschap verspreiden en nieuwe ambassadeurs werven.’ Bureau Wijland wil het initiatief in de toekomst ook landelijk uitrollen. 

Kinderen kunnen ouders wijzen op energiegedrag 

In drie deelsessies onderzoeken de deelnemers specifieke elementen van een inclusieve energietransitie. In de deelsessie over energiearmoede is doorgepraat over het voorkomen dat mensen in de schulden raken door de hoge energierekening. De overheid verstrekt weliswaar een eenmalige energietoeslag van achthonderd euro aan de laagste inkomens, maar dat is niet altijd voldoende. Een van de deelnemers vertelt dat in Ede een diagonaal platform bestaat van onder andere kerken en moskeeën, die iedereen oproept geld te storten in een potje, ter ondersteuning van de mensen die in de problemen raken. De Amsterdamse Johan Cruijff Arena is voorzien van zonnepanelen en een batterij, speciaal voor concerten. Netwerkbeheerder Liander overweegt de energie gratis aan de wijk te geven op momenten dat er geen concerten zijn.

Welke specifieke aanpak is er nodig voor bewoners met een migratieachtergrond? Een deelnemer zegt dat er binnen die groep bewoners al zoveel diversiteit is, dat je niet van één aanpak voor energiearmoede kunt spreken. Sleutelfiguren zijn belangrijk, en zorgen dat je met elkaar in gesprek komt. Een deelnemer zegt het essentieel te vinden dat kinderen op de basisschool zich al bewust worden van de gevolgen van lang douchen en het badje ‘s zomers in de tuin. ‘Als kinderen dan thuis komen, gaan ze met hun ouders praten en kunnen ze hen wijzen op verkeerd energiegedrag.’

De tijd nemen

De energietransitie is onderdeel van een veel groter doel, zegt KIS-onderzoeker Anneke Brock tijdens de deelsessie over bewustwording via informele netwerken. ‘Namelijk het winnen van vertrouwen. Dat vraagt om een groepsaanpak én een individuele aanpak voor de energietransitie, waarbij betrokkenen cultuursensitief te werk gaan.’ In de voorlichting naar bewoners met diverse achtergronden is het belangrijk tijd te nemen, benadrukt Otas Elum. ‘Afrikanen zijn na één PowerPoint-presentatie nog niet klaar. Je moet de tijd nemen om zaken uit te leggen en te herhalen, en soms ook audioberichten gebruiken. De feiten over de energietransitie moet je om kunnen zetten in dynamiek.’

Het is belangrijk om als mens aan die tafel te zitten, niet als professional

De deelsessie over het aansluiten bij de leefwereld van bewoners brengt eveneens nieuwe inzichten. Een deelnemer vertelt dat zijn gemeente ontdekte dat de energieboxen met ledlampen, tochtstrippen en een timer voor het douchen, die aan bewoners worden verstrekt, niet gebruikt worden. Sterker nog, sommigen belanden op Marktplaats. ‘Daarom is communicatie cruciaal’, benadrukt een andere deelnemer. Met elkaar aan tafel zitten en vertellen over de mogelijkheden om de energierekening omlaag te krijgen. ‘Het is belangrijk om als mens aan die tafel te zitten, niet als professional.’ De gemeente Den Haag heeft een ontzorgingsaanbod samengesteld, maar heeft moeite om die aan de man te brengen. ‘Ga in buurthuizen zitten’, adviseert Houria Tourich. ‘Een collega heeft laatst meegedaan met de ramadan en at elke avond bij iemand anders thuis. Zo had ze vele gesprekken. Je kunt ook meedoen aan Keti Koti.’

Verder met een inclusieve aanpak voor de energietransitie 

Aan het eind van de bijeenkomst worden alle inzichten van de drie sessies samengevat. Beleidsmakers zouden meer creatief moeten denken, out of the box, zoals het organiseren van een spaarpot voor bepaalde groepen in de knel, om solidariteit te stimuleren. Het is belangrijk om op het hele gedrag rondom energieverbruik in te zetten. ‘Maak mensen bewust van verantwoord stoken, koken en douchen’, zo luidt een van de adviezen. Het creëren van een breed draagvlak is een essentiële voorwaarde voor een succesvolle energietransitie. Om iedereen te bereiken zijn meer allianties nodig, met gemeenten, moskeeën, kerken en woningcorporaties. Landelijk is er al veel expertise; laat lokale overheden die expertise ook benutten en organiseren. 

Het hernieuwen van vertrouwen betekent transparant zijn en je kwetsbaar opstellen. Dat geldt zeker ook voor de overheid. Over vertrouwen is tijdens het kennisatelier veel gezegd. Overheden moeten zelf ook de wijk in en zichzelf zichtbaar maken. En maak gebruik van welzijnswerkers en wijkteams om sleutelfiguren op te sporen en in een gelijkwaardige relatie bij de plannen te betrekken.

De bijeenkomst bevestigt de urgentie om verder te gaan met een inclusieve aanpak voor de energietransitie. Milieucoach Tourich voegt nog een laatste advies toe: heb het lef om iedereen aan te spreken, want dat kan leiden tot een doorbraak. ‘Ik was bij een ouder echtpaar, dat last had van artrose en nierproblemen. In het huis was het ijskoud. De kinderen kwamen niet op bezoek, want het was er ongezellig koud. Toen heb ik de oudere man uitgedaagd. Ik zei: zet de thermostaat gerust op 20 graden. Als je bij je eindafrekening moet bijbetalen, mag je me bellen. Eerlijk gezegd kneep ik ‘m wel een beetje, want ja, hoe zou ik het oplossen als de kosten toch hoger zouden uitvallen? Hij belde mij na een jaar, en ik mocht langskomen. Hij vertelde dat hij geld terugkreeg. De kinderen kwamen weer op bezoek en hij klonk een stuk vrolijker.’