KIS-congres 2025: Vrijheid vraagt om solidariteit, activisme en ongemak

‘De recente vluchtelingenproblematiek maakt meer los dan ooit. Het land van aankomst zit gevangen tussen medemenselijkheid en de angst voor verlies’, zei Hans Boutellier tien jaar geleden bij het allereerste KIS-congres. De uitspraak van de toenmalige wetenschappelijk directeur van het Verwey-Jonker Instituut heeft niets aan kracht ingeboet, stelt dagvoorzitter Olaf Stomp. Integendeel, in het tienjarig bestaan van KIS lijkt de tegenstelling in volle hevigheid te zijn toegenomen. ‘Maar is de polarisatie in Nederland wel zo groot als het lijkt? En wat betekent dat voor de vrijheid in onze samenleving? Hoe zorgen we ervoor dat we in onze superdiverse samenleving in vrijheid kunnen blijven samenleven?’ Het zijn grote vragen die de sprekers Sinan Çankaya, Araya Sumter en Linda Voortman proberen te beantwoorden.

Sinan Çankaya - ‘Extremisme wordt altijd mogelijk gemaakt door anderen’

Schrijver en antropoloog Çankaya, auteur van Ontelbare identiteiten en Galmende geschiedenissen, schudt de zaal graag wakker. Hij noemt zich een klassenmigrant, een migrant die nooit is gemigreerd. ‘Ik ruil de ene sociale klasse in voor de andere. Ik steeg zoals dat heet. En die opdracht liep tegelijk met het beschavingsoffensief voor mensen zoals ik: integratie. We moesten klimmen, aanpassen, integreren.’ Dat betekende ook losmaken van ouders, taal en religie. Van de zogenaamd beklemmende en beknottende cultuur. ‘Dan pas ben je vrij en hoor je erbij. Toetreden tot de middenklasse betekent ook opgenomen worden in de witheid; verheven, universeel, verlicht.’

Vrijheid is gemeenschappelijk

Op die manier raakten volgens Çankaya integratie, assimilatie en vrijheid de afgelopen jaren in een onontwarbare knoop verstrikt. ‘Vrijheid werd een individueel begrip. Mijn vrijheid. En juist in dat woordje ‘mijn’ schuilt het geweld. Vrijheid is voor mij gemeenschappelijk: ik ben niet vrij zonder de vrijheid van de ander.’

Iemand betaalt voortdurend de prijs zodat wij ons vrij kunnen wanen.

De koloniale tijden zijn niet voorbij, zegt Çankaya. ‘Iemand betaalt voortdurend de prijs zodat wij ons vrij kunnen wanen. Wie mag leven, wie mag sterven, wie mag verdrinken, wordt verwoest of verpletterd.’

Grenzen van het ontoelaatbare worden opgerekt

De genocide op de Palestijnen en het falen van internationale instanties veranderen hem voorgoed. ‘Wat voor garanties kunt u me bieden dat het geweld niet hierheen komt? Onze democratische rechtsstaat staat onder druk. En als de democratie om zeep wordt geholpen, dan gebeurt dat niet door een enkel en aanwijsbaar feit. Nee, dat gebeurt nu al. Elke keer dat we meebewegen, compromissen sluiten, concessies doen, worden de grenzen van het ontoelaatbare steeds weer een beetje opgerekt. Mijn punt is dat extremisme altijd mogelijk wordt gemaakt door anderen.’

Çankaya roept op tot microrevoluties. ‘Dat begint al met de weigering om je in slaap te laten sussen. Ik schrik soms van een heel schraal idee van democratie, wat inhoudt dat ambtenaren neutraal en apolitiek zijn. Ik denk dat dat moet verschuiven. De loyaliteit van de ambtenaar moet primair liggen bij de grondwet, het internationaal recht en de mensenrechten.’

Araya Sumter - ‘Luisteren naar de stemmen die niet gehoord worden’

Sumter is directeur-generaal Sociale Zekerheid en Integratie bij het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Zij begint haar loopbaan als jongerenwerker in Almere. Al die praktijkervaring vormt nog steeds de basis voor alles wat ze doet. ‘Hoe kun je nu echt luisteren naar de samenleving als je er niet echt onderdeel van bent?’

Meerdere bubbels

Sumter pleit voor een overheid die luistert naar de samenleving en ruimte maakt voor meerstemmigheid. Daarbij wijst ze erop dat iedereen zich in meerdere werelden tegelijk beweegt. ‘Ik ben onderdeel van de systeemwereld, maar ik heb ook mijn eigen leefwereld. Ik beweeg me gelukkig in meerdere bubbels.’

En dat is belangrijk. Willen we de samenleving beter begrijpen, dan vraagt dat om ambtenaren die zich midden in de maatschappij bevinden. ‘Dat moet onderdeel worden van de selectie van mensen. Dat is wat we op mijn ministerie nastreven. Jouw eigen identiteit hoort onderdeel te zijn van het werk.’

‘Het vertrouwen in de overheid is historisch laag en dat vertrouwen kunnen we alleen herstellen door echt te luisteren. Luisteren naar de mensen die zich ongehoord en buitengesloten voelen.’

Benut de invloed die je hebt gekregen

Kennis, wetenschap en feiten staan onder druk, beaamt Sumter. ‘Ik denk dat kennis juist kan helpen om het perspectief van mensen die niet gehoord voelen, binnen te brengen. KIS bestaat niet voor niets al tien jaar, de meerwaarde is helder.’ 

De klassieke ambtenaar bestaat volgens haar over tien jaar niet meer. ‘Ik zie ons juist als verbinders richting de samenleving. Wij hebben de mogelijkheid om een stoel aan tafel te zetten voor de mensen die zich niet gezien of gehoord voelen.’

Ze verwijst naar de woorden van voorganger Sinan Çankaya. ‘Ik houd van mensen die niet bang zijn om ergens voor te staan. We komen hier allemaal op voor het algemeen belang van de samenleving. Daarom daag ik ieder uit om zich uit te spreken. Om deze verantwoordelijkheid die je hebt, de invloed die je hebt gekregen, ook te benutten. In het belang van iedereen in Nederland.’

Linda Voortman - ‘Inclusie vraagt om ongemak’

Voortman is wethouder Inclusie & Diversiteit bij de gemeente Utrecht. Ze begint met een persoonlijk verhaal over haar ervaringen bij een demonstratie voor Gaza eerder dit jaar. Ze kiest ervoor aanwezig te zijn en steun uit te spreken, ook al kan ze de demonstranten niet alles geven waar zij om vragen. ‘Ik voelde me machteloos. Ik ben als lokale bestuurder niet gemachtigd om andere instellingen iets op te leggen.’ Ze voelt ongemak, maar besluit dat aanwezig zijn belangrijker is dan wegblijven.

De wethouder weet dat dit schurend ongemak juist bij haar rol als wethouder Inclusie hoort. ‘Inclusief beleid is confronterend. Dit vraagt om kritisch kijken naar eigen vooroordelen, rollen en privileges.’

Inclusieve stad

Werken aan een inclusieve stad betekent dat de gemeente zelf ook die voorbeeldrol moet pakken. ‘We moeten een organisatie zijn waar mensen in vrijheid en veiligheid zichzelf kunnen zijn.’ Met verschillende nota’s en agenda’s probeert Utrecht hieraan te werken: met een regenboogagenda, een antidiscriminatie-agenda en een actieplan tegen moslimdiscriminatie en antisemitisme. ‘Zo kan ik nog wel even doorgaan, maar de realiteit is dat we mensen niet in een vereenvoudigd hokje moeten proberen te stoppen.’

Ongelijk investeren in gelijke kansen

Daarom kiest Utrecht inmiddels voor een andere aanpak. ‘We werken inmiddels vanuit het kruispuntdenken, oftewel intersectionaliteit: waarbij we de mensen en hun geleefde ervaringen centraal zetten. Dat vraagt om lastige keuzes. Ongelijk investeren in gelijke kansen. We zijn open en eerlijk over wat kan en wat niet.’

Een open houding is volgens Voortman cruciaal. ‘Alleen op die manier komt de inclusieve stad een stapje dichterbij.’ Ze wijst erop dat Utrecht tot Europese hoofdstad van Inclusie en Diversiteit is gekozen. ‘Daar zijn we trots op.’

Haar oproep is om actief te blijven, ondanks ongemak: ’Blijf nieuwsgierig, open, kritisch en in contact. Uiteindelijk veranderen we de samenleving niet vanuit de overheid, maar samen.’

Sfeerbeelden

Bekijk hieronder enkele foto's van het congres.