‘Kwaliteitsslag moskee onderwijs hard nodig’

‘Het gat tussen basisonderwijs en moskee onderwijs is te groot’, zegt Mohamed Bouzid, bestuurder van het Islamitisch Cultuur Centrum Leidsche Rijn. De Utrechtse moskee, die inmiddels bijna 1.000 leerlingen telt, wil naar meer interactief onderwijs toe en werkt samen met KIS aan de ontwikkeling van een kwaliteitskader voor moskeeonderwijs.

Artikel
Religie

Een vol lesprogramma met huiswerkbegeleiding, Arabische taal en Koranlessen of Islamstudie. Met ruim vijftig vrijwillige leskrachten, digitale lesborden, een leerlingvolgsysteem, toetsperioden én het jaarlijkse hoogtepunt: een schoolreisje.

De onderwijscommissie van de moskee in Leidsche Rijn – die twaalf leden telt – heeft het druk, beaamt zijn collega, Abdelhak Bouzit, commissieleider Arabisch binnen de onderwijscommissie. ‘We runnen eigenlijk met vrijwilligers een hele school. Met in totaal bijna duizend leerlingen in de leeftijd van vier tot ver boven de zestig en een flinke wachtlijst.’ Kinderen die zich aanmelden, moeten gemiddeld drie jaar wachten voor dat ze op de weekendschool terecht kunnen.

Behapbaar

‘Om te voorkomen dat we uit onze voegen groeien, hebben we nu ook stop aangekondigd. Het moet wel behapbaar blijven. We moeten echt terug in het aantal leerlingen. Anders worden de lesgroepen té groot en komt de kwaliteit in het gedrang.’ Daarom heeft het moskeebestuur besloten dat in het nieuwe schooljaar alleen leden van de moskee welkom zijn. Rond de 30 procent van de leerlingen is nu geen lid van de vereniging.

 

 

Het moskeebestuur en de onderwijscommissie hebben de afgelopen tijd hard gewerkt aan een nieuwe onderwijsvisie. ‘Het gat tussen het regulier basisonderwijs en weekend-onderwijs is te groot. We hebben voldoende kennis (over de Arabische taal en de Islam)  in huis, maar we willen het pedagogische en didactisch klimaat verbeteren’, stelt moskeebestuurder Mohammed Bouzid. En dat betekent meer interactieve werkvormen en thematisch onderwijs om zo beter aan te sluiten bij de leefwereld van de leerlingen. ‘Ook ouders stellen meer eisen en zijn natuurlijk veel mondiger geworden. Ja, ze vinden het belangrijk dat hun zoon of dochter moskeeonderwijs volgt, maar dat moet dan wel om kwalitatief goed onderwijs gaan, met een fijne sfeer.’

Eenrichtingsverkeer

Terecht, vindt Bouzit. ‘Ik moet eerlijk zeggen dat het moskee-onderwijs de afgelopen dertig jaar weinig is veranderd. Te veel eenrichtingsverkeer en dat sluit echt niet meer aan bij onze leerlingen. Het wordt dan heel lastig om ze in de klas gemotiveerd te houden. Zij zijn doordeweeks juist gewend aan interactie en andere werkvormen.’

Ouders vinden het belangrijk dat hun zoon of dochter moskeeonderwijs volgt, maar dat moet dan wel om kwalitatief goed onderwijs gaan, met een fijne sfeer - Mohammed Bouzid, moskee Leidsche Rijn

Een ander belangrijk punt voor het moskeebestuur is actief burgerschap. ‘Een moskee heeft niet alleen een religieuze maar ook een maatschappelijke functie. Onze leerlingen doen bijvoorbeeld mee aan de Nationale Schoonmaakweek; met de avondvierdaagse deelden we voorgaande jaren fruit en water uit. Wij – en onze leerlingen – maken actief onderdeel uit van deze wijk en deze stad.’ Hij wijst erop dat in de moskee ook regelmatig lezingen worden gegeven over uiteenlopende thema’s. ‘Van orgaandonatie - waarvoor we een medische specialist hadden uitgenodigd - tot een verkiezingsdebat. We hebben door corona zoals zoveel organisaties heel snel moeten switchen naar online bijeenkomsten. En we zijn ook een erkend stagebedrijf.’

Debatteren

Ook in het moskeeonderwijs is het belangrijk om aandacht te hebben voor hoe om te gaan met de meervoudige identiteit als moslim in Nederland. ‘Hoe verhoud ik me als jonge moslim tot deze samenleving? We willen in de toekomst meer aandacht geven aan het ontwikkelen van vaardigheden van onze leerlingen zoals debatteren en presenteren. We gaan lastige onderwerpen, zoals homoseksualiteit , niet uit de weg. Het is ook belangrijk om hier richting de ouders heel transparant over te zijn. Ze moeten weten wat ze van ons kunnen verwachten en wat niet.’

De stip op de horizon is helder voor het Utrechtse moskeebestuur, maar de uitvoering is complex, zeggen de twee vertegenwoordigers. Het informele onderwijs leunt helemaal op de vrijwillige inzet van de onderwijscommissie en de vrijwillige leskrachten. ‘Dit moet toch allemaal in de avond en in het weekend gebeuren’, verduidelijkt secretaris Bouzid. Het is voor veel moskeebesturen erg lastig om competente vrijwillige leskrachten te vinden die ook pedagogisch goed onderlegd zijn. ‘We vissen toch allemaal in dezelfde vijver. En met deze kwaliteitsslag vragen we nog meer van de vrijwillige leskrachten. Tegelijkertijd zijn we overtuigd van de noodzaak van de kwaliteitsslag, deze doorontwikkeling is echt cruciaal voor de toekomst van ons moskee-onderwijs.’

Olievlek

De moskee is inmiddels betrokken bij de ontwikkeling van het pedagogisch kwaliteitskader dat KIS in samenwerking met enkele moskeeorganisaties ontwikkelt. Secretaris Bouzid: ‘Veel moskeeën worstelen met het moskee-onderwijs en staan voor dezelfde uitdagingen. We hebben dit onderwerp ook aangekaart in de samenwerkingsverband Utrechtse moskeeën. Wij gaan komend schooljaar onze visie echt in de praktijk brengen en ik hoop oprecht dat dit andere moskeeën ook inspireert en als een olievlek gaat werken. Ook binnen het samenwerkingsverband Utrechtse moskeeën staat het al op de agenda.’

Kwaliteitskader moskeeonderwijs: Voor en door moskeeën

Nederland telt ruim 500 moskeeën. Veel moskeebesturen worstelen met het onderwijs en kampen met dezelfde uitdagingen als de moskee in Leidsche Rijn, zeggen onderzoekers Jamila Achahchah en Ahmed Hamdi van KIS. Een nieuw pedagogisch kwaliteitskader – ontwikkeld voor en door moskeebesturen – kan moskeeën houvast bieden bij de doorontwikkeling van het moskee-onderwijs.

Het kwaliteitskader moskee onderwijs is intussen afgerond. Bekijk het hier!

Exacte cijfers ontbreken, maar de behoefte aan islamitisch onderwijs is groot. Bijna alle moskeeën in Nederland bieden een paar dagdelen – vaak in het weekend - onderwijs aan kinderen tussen de vier en veertien jaar. Geschat wordt dat een meerderheid van de islamitische kinderen in Nederland dit soort informeel onderwijs volgt.  Onderzoeker Hamdi: ‘De behoefte van ouders aan lessen op het gebied van religieuze vorming is groot.  Het gaat dan om het leren van de Arabische en Turkse taal, het lezen, reciteren en memoriseren van de Koran, het voorbeeld en de uitspaken van de profeet (hadith), zijn leven en dat van andere profeten (sira) en islamitische opvoeding (tarbiya islamiya).

Het kwaliteitskader biedt een basis voor maatwerk -  onderzoeker Jamila Achahchah

Ouders zijn wel een stuk kritischer geworden dan voorheen. Ze verwachten goed en gedegen onderwijs, in een fijn pedagogisch klimaat dat aansluit bij de leefwereld van de leerlingen.’ Het huidige onderwijs in de moskee is nog te veel eenrichtingsverkeer en soms te autoritair. ‘In een groeiend aantal plaatsen zien we nu particuliere initiatieven buiten de moskee om ontstaan. Of ouders nemen zelf een professionele leerkracht in de arm.’

Maatschappelijke rol

Naast de groeiende behoefte aan kwalitatief beter onderwijs vinden sommige moskeeorganisaties – en ouders – dat er meer aandacht moet zijn voor de verbinding met de bredere Nederlandse maatschappij. Voor actief burgerschap zoals de moskee in Leidsche Rijn het noemt. Moskeescholen kunnen als ze daar voor kiezen volgens de onderzoekers zeker een belangrijke brug zijn tussen de verschillende leefwerelden van kinderen. ‘Zowel binnen als buiten de moskeewereld wordt hier een rol voor moskeeën gezien.’

Kwaliteitsslag

Kortom, moskeebesturen voelen de behoefte om de kwaliteit van hun onderwijs verder te ontwikkelen toenemen. De grootste islamitische koepelorganisatie in Nederland CMO (Contactorgaan Moslims en Overheid) belegde in 2016 een expertmeeting over het bevorderen van geloofsonderricht in moskeeën. Belangrijkste uitkomst was destijds al dat verdere ontwikkeling noodzakelijk is. Sinds die tijd is er zowel binnen als buiten de islamitische gemeenschap langzaam maar zeker steeds meer aandacht voor moskeeonderwijs.

Moskeescholen kunnen een belangrijke brug zijn tussen de verschillende leefwerelden van kinderen  - Onderzoeker Ahmed Hamdi

Volgens onderzoeker Hamdi zijn veel moskeebesturen verspreid over het land zich bewust van de noodzaak. Als voorbeeld verwijst hij naar zijn eerder onderzoek naar het onderwijs van de negen moskeeën in Amsterdam-West in 2017. Daaruit bleek eveneens dat het merendeel van deze moskeebesturen vindt dat verdere pedagogische vernieuwing hard nodig is, evenals het ondersteunen van hun leerlingen in het samenbrengen van hun verschillende leefwerelden.

Opgave

 ‘In de praktijk blijkt dit een hele opgave. Moskeeën willen van alles, maar zitten met beperkte middelen, mankracht en kennis. Alles moet toch door vrijwilligers worden gedaan en besturen hebben moeite met het vinden van competente vrijwillige leskrachten. Ook ontbreekt het vaak aan een uitgewerkte onderwijsvisie en beleidsplan’, zegt onderzoeker Jamila Achahchah.

 

Moskeeonderwijs: de uitdagingen

In het kwaliteitskader waar KIS aan werkt, willen we de opgaven waar informeel moskeeonderwijs voor staat adresseren, en hier handvatten voor bieden. Deze opgaven zijn bijvoorbeeld: 

  1. Er is een blijvende vraag vanuit ouders om hulp bij de religieuze vorming van hun kinderen- hoe kunnen moskeeën hierin blijven voorzien?
  2. Hoe kunnen moskeeën daarbij voldoen aan de vraag vanuit de eigen gemeenschap en van buiten (media, politiek, maatschappij) om te vernieuwen en meer kwaliteit te bieden?
  3. Hoe kunnen moskeeorganisaties deze verbeteropgave oppakken gezien de vaak beperkte middelen en capaciteit?
  4. Tussen moskeeën zijn er (grote) verschillen in kennis /kunde en organiserend vermogen. Is er een algemene aanpak voor de verbeterslag mogelijk en hoe kunnen moskeeën gezamenlijk optrekken en van elkaar leren?
  5. Het gaat om een brede kwaliteitsslag. Daaronder vallen bijvoorbeeld: werken vanuit een visie en beleidsplan, transparantie over de opzet en methode van de lessen, vergroten ouderbetrokkenheid, kwaliteit en beschikbaarheid Nederlandstalig materiaal en leskrachten, en pedagogische vaardigheden van vrijwillige leskrachten. Welke onderdelen pak je wanneer aan?

Pedagogisch kwaliteitskader

Dit is ook de reden voor KIS om in samenspraak met moskeeën een kwaliteitskader te ontwikkelen. Dit kader kan moskeeën een basis bieden en helpen om - in heldere stappen - het onderwijs te verbeteren.  Het beoogde kwaliteitskader bestaat uit drie onderdelen, verduidelijkt Hamdi. Het eerste onderdeel is de visie op het onderwijs, het kader dat alle betrokkenen houvast biedt, waaronder de doelen van het onderwijs en de pedagogisch-didactische uitgangspunten.

Het tweede onderdeel is, het lesprogramma en de bijbehorende materialen. Het derde deel gaat over cruciale randvoorwaarden voor het welslagen van het onderwijs: ouderbetrokkenheid, de competenties van leskrachten, faciliteiten en de organisatorische context. Momenteel wordt met medewerking van een klein aantal moskeeorganisaties en ervaringsdeskundigen de laatste hand gelegd aan de eerste versie van het kwaliteitskader. Na de zomer willen de onderzoekers dit stuk met een groter aantal moskeeorganisaties delen en bespreken, om aan het einde van het jaar een publieke versie te kunnen opleveren.

Zelf aan de slag

‘Moskeeën kunnen hier vervolgens zelf mee aan de slag. Waar leggen ze de accenten, hoe betrekken zij de ouders? Hoe zit het met de onderwijsvisie? Wat wordt er verwacht van een vrijwillige docent (mu’allim of hoca)? In het verleden stond degene met veel kennis van de Arabische taal of van de islam al snel voor de klas, benadrukt onderzoeker Hamdi. Maar ouders verwachten nu ook dat deze vrijwillige docent weet hoe hij of zij met kinderen moet omgaan, lesgeeft met meer ruimte voor de vragen, behoeften en leefwereld van de leerlingen. Het kwaliteitskader is geen aan organisaties op te leggen blauwdruk. Het is een kader, een basis waar moskeeën in hun eigen tempo en met eigen keuzes gebruik van kunnen maken. Het kader zal ook hulpmiddelen bevatten om een pedagogische visie te ontwikkelen, of om te komen tot een profiel voor de vrijwillige leskrachten.

 

Uitgangspunten kwaliteitskader
  • Het kwaliteitskader biedt een basis voor maatwerk per organisatie of koepel.
  • Verdere ontwikkeling van het kader vindt plaats in aansluiting op de behoeften van moskeeën, ouders en leerlingen.
  • Het is een ontwikkelproces van moskeeën zelf.
  • Toepassing is vrijwillig; zelfontwikkeling en zelfevaluatie staat voorop.
  • Het sluit aan bij de leefwereld van de moskeeën en maakt gebruik van islamitische concepten
  • De in de praktijk opgedane ervaringen worden verwerkt in volgende versies van het kwaliteitskader, dat uitdrukkelijk geldt als een groeidocument.
  • Moskeebesturen die interesse hebben om in gesprek te gaan over het pedagogisch kwaliteitskader, kunnen contact opnemen met de onderzoekers van KIS.

Huiverig

‘Het kwaliteitskader biedt een basis voor maatwerk, benadrukt onderzoeker Jamila Achahchah. ‘Moskeeën zijn vaak huiverig voor bemoeienis van buitenaf. ‘Aandacht komt in hun ogen alleen maar naar aanleiding van incidenten en is vooral ingegeven door vragen over veiligheid.’ Maar aan de andere kant bestaat er volgens de onderzoekers wel behoefte aan ondersteuning bij de pedagogische kant van het verhaal. ‘Daarom zijn we erg blij met onder meer de betrokkenheid van het Islamitisch Cultuur Centrum Leidsche Rijn bij de ontwikkeling van het kwaliteitskader. Het is echt een verhaal ván en vóór moskeeën.’

Het gaat niet om inspectie van bovenaf, maar om verbetering vanuit de moskeeën zelf  - onderzoeker Ahmed Hamdi

De onderzoekers gaan daarom samen met een aantal moskeeorganisaties het kwaliteitskader verder ontwikkelen. Hamdi: ‘Deze ervaringen verwerken we ook het in het kader en we blijven de praktijkvoorbeelden delen, zodat dit andere moskeeën weer kan inspireren. Het gaat hier expliciet niet om inspectie van bovenaf, maar verbetering vanuit de moskeeën zelf.’ Achahchah: ‘Het verschil tussen de ongeveer 500 moskeeën in Nederland is natuurlijk groot. Er zijn moskeebesturen die heel actief die maatschappelijke rol oppakken, andere moskeeën zijn meer naar binnen gekeerd.’ Mogelijk dat op termijn – vanuit de behoefte in de praktijk – KIS kan ondersteunen bij het ontwikkelen van andere hulpmiddelen die de moskeeën verder helpen bij de kwaliteitsslag van het onderwijs, zoals bijvoorbeeld een basiscursus pedagogiek en didactiek voor leskrachten.

Gemeenten

Gemeenten zouden - volgens de onderzoekers - lokale moskeebesturen ondersteuning kunnen bieden bij deze pedagogische innovatie. Achahchah: ‘Maar we merken dat veel gemeenten – wijzend op de scheiding tussen kerk en staat - daar niet zo happig op zijn. Maar scheiding tussen kerk en staat laat deze samenwerking wel degelijk toe. Het gaat om pedagogische verbetering, die bovendien aansluit bij belangrijke doelen van gemeentelijk beleid, zoals de verbinding van leefwerelden van kinderen en de versterking van de pedagogische civil society.”

Een dergelijke samenwerking zou de soms fragiele relatie tussen gemeente en moskee kunnen verbeteren. Volgens Hamdi is het juist een kans om te investeren in de verbinding tussen bewoners van de gemeente. ‘Het maatschappelijk belang is groot om te komen tot een professioneel en pedagogisch-verantwoord aanbod van moskeeonderwijs dat aansluit bij de wensen van ouders en de hedendaagse Nederlandse samenleving.’

Auteur: Jessica Maas

Meer informatie?Neem contact op met:

Ahmed Hamdi

icon_chevron Stuur een e-mail
Afbeelding