Nederland is wakker geschud

Nederland werd door de discussies over Zwarte Piet en de Black Lives Matter demonstraties wakker geschud uit een droom over het tolerante land dat we allang niet meer zijn. En moet nu eindelijk het koloniaal en slavernijverleden onder ogen zien. De excuses worden nog dit jaar verwacht. Zonder de voorhoede bewegingen die nu als ‘woke’ worden bestempeld,  was dit waarschijnlijk niet gelukt.

Artikel
Polarisatie en verbinding

Een neveneffect van wat we woke zijn gaan noemen, is de  afrekencultuur of cancel culture. Deze  zorgt vooral op sociale media voor verhitte discussies. Deze zomer ging het over Winnetou, het ‘inheemse’ stamhoofd uit de gelijknamige boeken van Karl May (1842 – 1912). Uitgever Ravensburger nam de boeken uit de handel nadat er kritiek was gekomen op een nieuwe bioscoopfilm over de jeugdheld. Er zou sprake zou zijn van culturele toe-eigening, stereotypering en racisme.‘De onderdrukking van de inheemse bevolking wordt geromantiseerd en met clichés omgeven’, erkent de uitgever in een verklaring. In de discussie die op het cancelen van Winnetou volgde, waren er ook opiniemakers die het voor hun jeugdheld en Karl May opnamen omdat deze volgens hen voor zijn tijd juist vooruitstrevend was.

Voorvallen van cancelen die in de media aandacht krijgen - uitersten maar ook situaties waarin een tegengeluid of roep om verantwoording of excuses wel degelijk legitiem zijn - worden te vaak op één hoop gegooid en leiden tot een karikatuur van de woke-beweging, schrijft Judi Mesman, hoogleraar in de interdisciplinaire studie van maatschappelijke uitdagingen aan de Universiteit Leiden in het boek Opgroeien in kleur: opvoeden zonder vooroordelen. Critici van ‘de beweging’ lichten de extreme gevallen uit, waarmee belangrijke onderliggende vraagstukken volgens haar jammer genoeg ondergesneeuwd raken. ‘Zo is het makkelijk de hele beweging als onredelijk en intolerant weg te zetten’, aldus Mesman. Ondernemer en auteur Paul Boonefaes beschrijft in het boek Zwijg! Waarom woke niet deugt waarom wokeness volgens hem leidt tot ‘tot polarisering, haat en atomisering van onze maatschappij’.

Verschuiving

Daarin heeft een verschuiving plaatsgevonden, vertelt filosofe Susan Neiman tijdens de Van der Leeuw-lezing getiteld Why Left is Not Woke. Toen zij de term een paar jaar geleden voor het eerst hoorde, vatte zij deze op als compliment. Een term die verwees naar empathie met de onderdrukte, oog voor minderheden en ‘wakker’ zijn voor de vele vormen van racisme. Inmiddels is er sprake van een negatieve bijklank: van een beweging met de beste intenties ging woke naar een beweging waarbij volgens Neiman nu te veel nadruk ligt op huidskleur en gender en de machtsverschillen daarbinnen.

Als je het vergrootglas legt op een groep die voor één standpunt zou staan, dan zie je dat er veel meer diversiteit aan meningen is

Socioloog Walter Weyns legt in het boek Wie wat woke: een cultuurkritische benadering van wat we (on)rechtvaardig vinden, onder andere uit hoe de complexiteit teruggebracht wordt tot een nauw begrip van identiteit, waardoor polarisatie op de spits wordt gedreven en raciale spanningen juist erger worden.

Lijnrecht tegenover elkaar

Rabin Baldewsingh laat zich liever niet uit over ‘woke’ of  ‘cancelculture’. De Nationaal Coördinator tegen Discriminatie en Racisme focust liever op de thema’s waarvoor hij aan het werk is: de aanpak van discriminatie en racisme. Dat die op de politieke agenda staat en er in de maatschappij rond dit onderwerp reuring ontstaat, is volgens Baldewsingh een goede ontwikkeling: ‘De polarisatie die daaruit voortvloeit is an sich niet slecht – soms is een stevige discussie nodig om verandering in gang te zetten. Als die echter doorschiet is er geen debat meer, komen groepen lijnrecht tegenover elkaar te staan en belanden we in een impasse.’

Joline Verloove, programmaleider bij KIS en betrokken bij diverse projecten over online sociale stabiliteit ziet dat inderdaad gebeuren: ‘Wanneer de discussie uitloopt in extremen waarbij discriminatie en haat niet worden geschuwd, kunnen spanningen zo hoog oplopen dat het schadelijk is voor de samenleving.’ Betreurenswaardig, vindt Verloove, want ‘tussen de extremen in bevindt zich een grote groep mensen die een rechtvaardigere samenleving nastreeft’.

In een democratische rechtsstaat als Nederland moet je een debat met elkaar kunnen voeren en daarbinnen mag het schuren

Het is volgens Verloove gelukkig steeds normaler geworden dat we ons op allerlei niveaus uitspreken bij grensoverschrijdend gedrag. ‘Wat ooit gangbaar was, denk bijvoorbeeld aan ronduit racistische of seksistische opmerkingen op de werkvloer, is tegenwoordig not done. ‘Als je denkt dat iets normaal is binnen je eigen groep, ga je dat gedrag ook kopiëren. Influencers op sociale media die zich uitspreken tegen discriminatie en racisme, zetten ook hun volgers aan het denken.’

Schandpaal of slijpsteen

Wanneer sociale media een marktplein worden waarbij mensen met afwijkende meningen aan de schandpaal worden genageld, kan dat in eerste instantie eerder zorgen voor meer verwijdering tussen mensen en niet direct voor meer bewustzijn als het gaat om racisme. In het beste geval zijn sociale media een steen waaraan meningen kunnen worden geslepen. Een beetje wrijving mag best.

‘In een democratische rechtsstaat als Nederland moet je een debat met elkaar kunnen voeren en daarbinnen mag het schuren,’ is Verloove van mening. ‘Maatschappelijke veranderingen hebben mensen nodig die op de barricade staan, die demonstreren, die fel worden. Daarnaast zijn er mensen nodig die beleid maken, die onderzoek doen, die verslag doen.’ Als voorbeeld noemt zij de Zwarte Pietdiscussie: ‘Dat was en is natuurlijk een enorm polariserend onderwerp, waarin we duidelijk een stap verder zijn gekomen. Wanneer groepen hun rechten opeisen, levert dat spanningen op. Dat zagen we ook toen het vrouwenkiesrecht en de afschaffing van de slavernij werden bevochten. Dit leidt tijdelijk tot polarisatie, maar levert uiteindelijk meer emancipatie en gelijkwaardigheid op. In die zin is polarisatie dus gewenst.’

Ongemakkelijke waarheid

In de historische VOC stad Hoorn, is het  standbeeld van Jan Pieterszoon Coen (1587‎ - 1629) al geruime tijd een plek van protest. Dit omstreden beeld, dat in 1893 op het plein de Roode Steen werd gezet en sinds 1965 een Rijksmonument is, staat ter discussie vanwege de wandaden ten tijde van de VOC, waarbij onder leiding van Coen duizenden inwoners van de Banda eilanden (Molukken) zijn gedood voor een monopolie op de lucratieve handel in nootmuskaat.

Soms is een stevige discussie nodig om verandering in gang te zetten - als die echter doorschiet is er geen debat meer, komen groepen lijnrecht tegenover elkaar te staan en belanden we in een impasse

Om racisme en discriminatie te bestrijden en om een gezamenlijke toekomst tegemoet te gaan, is het noodzakelijk om het ongemak onder ogen te zien, vindt Baldewsingh. De betrokkenheid van Nederland bij het slavernijverleden is een pijnlijke geschiedenis waar uit ongemak lange tijd het liefst van weggekeken werd. ‘Door samen stil te staan bij deze geschiedenis, kunnen we maar tot één conclusie komen: dit nooit meer!’, aldus Baldewsingh.

Waar het gaat om het verwijderen van standbeelden, benadrukt hij dat de context beschrijven en uitleg geven in de meeste gevallen beter is: ‘door het simpelweg te verwijderen ontneem je de samenleving de kans om te leren.’ Maar wanneer de betrokkenen zich schuldig hebben gemaakt aan moordpartijen, genocide of grove schending van mensenrechten, vindt hij verwijderen wél gerechtvaardigd. Wat het standbeeld van Jan Pieterszoon Coen in Hoorn betreft, is Baldewsingh dan ook stellig: ‘wat onder leiding van Coen is gebeurd, is zodanig in strijd met de mensenrechten en de kernwaarden van Nederland, dat zijn standbeeld niet in de openbare ruimte thuishoort.’

Zwarte zeemeermin

Ondertussen is er alweer een volgende controverse. Disney brengt binnenkort een nieuwe versie van de klassieker De kleine zeemeermin uit en koos voor het vertolken van de hoofdrol Ariël dit keer voor de zwarte actrice Halle Bailey. Die keuze leidde op sociale media tot zowel lof als kritiek (#NotMyAriel).

De neiging om te spreken in tweedelingen zoals zwart-wit, woke - niet ontwaakt, links-rechts is volgens Verloove niet constructief: ‘Dit doet groepen geen recht aan. Mensen hebben de neiging om personen die tot een andere groep behoren meer te zien als stereotiep, homogeen én eenstemmig. Maar als je het vergrootglas legt op een groep die voor één standpunt zou staan, dan zie je dat er veel meer diversiteit aan meningen is en diverse sub identiteiten bestaan. En dat er daarmee wellicht meer overeenkomsten zijn tussen jou en de ander.'

Meer informatie?Neem contact op met:

Joline Verloove

icon_chevron Stuur een e-mail
icon_chevron 030-7892239
Afbeelding