Opvoeders in beroering door conflicten in de wereld en polarisatie

De gespannen situatie, in Nederland en internationaal, roept ook veel opvoedzorgen en -vragen op. Ouders van verschillende achtergronden hebben moeite alle gebeurtenissen met kinderen te duiden en bespreekbaar te maken, en hen te helpen omgaan met de  angst, verdriet en woede die de boodschappen van onrechtvaardige beeldvorming en uitsluiting bij hen oproepen. 

Het probleem is dat de reguliere opvoedondersteuning eveneens met lege handen staat. Er is nauwelijks aanbod als het om dit soort opvoedvragen gaat. Ook op school, waar de emoties eveneens hoog kunnen oplopen, is de handelingsverlegenheid groot. Het omgaan met maatschappelijke vraagstukken en daarmee samenhangende spanningen in de klas, de impact daarvan op leerlingen, en het gesprek hierover roepen ook daar veel onmacht op. Daarbij horen we ook argumenten als ‘ik moet neutraal blijven’.

In dit artikel staat de urgente vraag centraal wat we wél weten over wat werkt in de ondersteuning van ouders en kinderen in de omgang met dit soort kwesties. Hoewel dit overzicht van ‘wat werkt’ relevant is voor een bredere populatie aan opvoeders, leggen wij de focus op de situatie van islamitische gezinnen. De KIS-auteurs Marjolijn Distelbrink, Trees Pels en Cecile Winkelman (Opvoeden in Diversiteit) deden veel onderzoek naar de vragen en behoeften van gezinnen met deze achtergrond, mede rondom ervaren discriminatie. Zij schreven dit artikel in samenspraak met ervaringsdeskundige professionals Fadma Bouchataoui (SPIOR) en Najat Toub (Diversae). Zij voeren in deze tijden vele gesprekken met bezorgde ouders die zich afvragen hoe ze hun kinderen kunnen ondersteunen, en waar ze de boodschap van verbinding nog vandaan moeten halen. 

Welke opvoedvragen ontstaan als gevolg van de huidige maatschappelijke situatie - gerelateerd aan de situatie in Gaza - voor ouders en andere opvoeders, en wat zijn handvatten voor professionals om hen daarbij te ondersteunen? 

Zorgen en vragen spelen bij veel ouders 

Om te beginnen: de ervaringsdeskundige gesprekspartners en de auteurs zien dat het geweld in Palestina, dat volgens veel onderzoekers genocidale trekken aanneemt, en de spanningen daarover in Nederland, veel emoties oproepen bij ouders en kinderen, islamitische en ook joodse. Beide zijn direct gevoelsmatig betrokken bij de oorlog. Islamitische ouders en kinderen voelen zich daar bovenop als groep weggezet door de moslimdiscriminatie die zich in veel levensdomeinen voordoet en door de negatieve boodschappen vanuit de landelijke politiek. Ook merken zij hoe kritiek die zij of hun kinderen op Israël uiten gemakkelijk leidt tot de beschuldiging pro-Hamas of antisemitisch te zijn. Niet islamitische gezinnen hebben overigens vragen over hoe zij met hun kinderen in gesprek moeten gaan over al deze onderwerpen, ook als die hen als persoon niet direct raken. Indirect raken ze wel, bijvoorbeeld doordat zij of hun kinderen zich identificeren met collega’s, medeburgers of klasgenoten die door de politiek worden weggezet als tweederangs burgers. Tegelijkertijd heerst er een breder gevoelde noodzaak en behoefte aan toenadering tot elkaar: laten we elkaar vasthouden en niet loslaten. Maar hoe voeren we het ongemakkelijke gesprek met elkaar? 

We gingen hierover in gesprek met de ervaringsdeskundige professionals, met de focus op de oorlog en de genocide in Palestina en hoe daar met kinderen over te spreken.

De incidenten rond de komst van de Maccabi-supporters in Amsterdam vorig jaar november en de politieke reacties daarop hebben de aanwezige gevoelens van onveiligheid verder aangewakkerd. De ‘integratie’ van groepen met een migratieachtergrond, waaronder Marokkaanse Nederlanders en moslims, werd openlijk in twijfel getrokken en het ‘terugsturen’ van betrokkenen met een dubbele nationaliteit werd genoemd als serieuze optie, kort na de rellen. Een reactie die voor veel ouders in lijn was met de politieke terughoudendheid inzake het lot van Palestina en de relatief grote nadruk op bestrijding van antisemitisme in vergelijking met islamofobie. Verschillende professionals geven aan dat bij gezinnen van verschillende generaties het gevoel heerst niet geaccepteerd te worden, een tweederangsburger te zijn en blijven, ook al zijn ouders en kinderen in Nederland geboren en getogen. Als gevolg hiervan horen we binnen verschillende islamitische gemeenschappen dat plannen om Nederland wellicht te verlaten concreter vorm beginnen te krijgen. En dat onder jongeren de boosheid en kans dat zij de samenleving de rug toekeren toeneemt. ‘Ik ga niet meer mijn best doen, het heeft toch geen zin’, is een veelgehoord argument. Leerkrachten treden jongeren die (zoals pubers dat doen en ook in reactie op de beperkte ruimte die ze voelen voor hun mening) provoceren in de klas niet met begrip tegemoet maar pakken ze hard aan. Ook als zij zich in willen zetten voor Gaza of hun verbondenheid met de burgers daar willen uiten. 

Onmacht

Jongeren krijgen zo opnieuw de boodschap dat ze niet oké zijn, wat hun ervaring van uitsluiting en kansloosheid verder versterkt, zo zien de professionals. Dit heeft grote impact op hun mentaal welbevinden en vertrouwen in de samenleving.  

Wat Fadma en anderen vertellen, illustreert duidelijk dat ouders, als de gebeurtenissen zo schokkend zijn, allereerst zelf ruimte nodig hebben voor verwerking. En hoe moeilijk het dan is om kinderen hierin goed te ondersteunen. Dit confronteert hen met de realiteit die niet alleen in Gaza maar ook hier wonden slaat, bovenop de dagelijkse krenkingen die ouders al meemaken vanwege hun (religieuze) identiteit. Dat er veel krenkingen zijn komt ook naar voren uit onze eerdere KIS-onderzoeken. Het gevolg is dat ouders als opvoeders regelmatig met lege handen staan vanwege de omvang en ernst van wat er allemaal gebeurt. ‘Moet ik thuis dan de tv uitlaten?’, ‘Hoe voorkom ik dat mijn kind uit frustratie gaat provoceren, de grenzen opzoekt?’, ‘Hoe kan ik nog met mijn kind spreken, want wat als het op school iets zegt wat ze daar niet begrijpen, of als het thuiskomt met verhalen dat het niet gelijkwaardig is behandeld?’, zijn vragen die bij ouders spelen. 

Wat kunnen professionals ouders bieden?

De auteurs van dit artikel hebben gezamenlijk veel onderzoek gedaan naar ondersteuning van moeders en vaders uit minderheidsgroepen met diverse religieuze en culturele achtergronden. Twee voorbeelden van die onderzoeken zijn: KIS-onderzoek laat vader aan het woord over hun rol in de opvoeding en Moeders van de tweede generatie.  Daarbij lag het accent op specifieke opvoedthema’s die bij ouders veel spelen - en waar reguliere organisaties nauwelijks aan toe komen -, zoals omgang met de ervaren krenkingen vanwege hun religieuze achtergrond, botsende normen en waarden, meervoudige identiteitsontwikkeling of met stereotypering en discriminatie. We ontwikkelden een teambijeenkomst voor professionals in opvoedondersteuning hierover (Teambijeenkomst Waardenopvoeding in Diversiteit | KIS). 

Ook ten behoeve van het onderwijs zijn tools ontwikkeld om het gesprek met ouders en leerlingen rondom controversiële onderwerpen te voeren: 

1. Handleiding ‘Je hebt makkelijk praten’ van School en veiligheid
2. Handboek burgerschapsonderwijs 
3. Socratische gespreksvoering 

Deze kennis is op dit moment relevanter dan ooit. De kern van de boodschap aan professionals is: hoe kun je ouders en kinderen begrip tonen voor hun ervaringen en emoties over discriminatie en uitsluiting, maar ook een boodschap van hoop voor de toekomst in Nederland meegeven, of ouders daarbij ondersteunen?  

Maar hoe dit te doen nu de polarisatie zulke scherpe vormen aanneemt? Hoe doseer je daarbij je eigen ervaringen en emoties, zeker wanneer zowel bij ouders als jongeren een gevoel ontstaat van opgeven, van ‘hoe kan ik mijn kind überhaupt nog begeleiden in dit vraagstuk, ‘wij zullen hier toch nooit worden geaccepteerd’ en van ‘wil ik hier nog wel wonen, en waar hoor ik dan wel thuis?’ 

Dit alles is gemakkelijker gezegd dan gedaan. Het is noodzakelijk zowel professionals als ouders concreet te ondersteunen bij het ontwikkelen van de benodigde competenties. Te denken valt bijvoorbeeld aan training van professionals in het via rollenspel oefenen met gesprekken over gevoelige thema’s, of aan begeleiding van ouders bij het maken van concrete actieplannen (bv. beperken van mediaconsumptie en voeren van open gesprekken met kinderen). 

Daarnaast is er vooral veel behoefte aan het onderlinge gesprek over de zorgen en gevoelens die er zijn, op ‘veilige’ plekken, zoals van onderop ontstane organisaties als SPIOR en Omnia die bieden. Deze organisaties staan dichtbij de gezinnen en spelen een cruciale rol in het ondersteunen van ouders en jongeren in deze complexe tijden. Zij vangen de eerste klappen op en zorgen voor de nu zo nodige verbinding en veiligheid in eigen kring, gepaard aan het opbouwen van de veerkracht om de verbinding met de maatschappij te behouden. Dit doen zij, behalve via  opvoedtrainingen, door het organiseren van dialoogsessies en interreligieuze bijeenkomsten, en daarmee het bieden van een platform waar ouders en jongeren zich gehoord en erkend voelen. 

Tegelijkertijd laat het relaas van Fadma zien hoe belangrijk het is dat ook professionals in reguliere organisaties erkennen hoe de internationale en nationale gespannen verhoudingen ons allemaal, maar sommige groepen ouders en kinderen in het bijzonder, raken. Zoals in ons eerdere werk blijft de kernboodschap aan professionals dan ook: als je ouders goed wilt ondersteunen, probeer dan verbinding te maken, erkenning en begrip te hebben voor de vraagstukken die op dit moment zoveel impact hebben op gezinnen. Ook al kun jij zelf als professional heel andere gevoelens hebben over het onderwerp. Wellicht is dan juist het verbinding maken met je eigen gevoelens van onmacht en verdriet de ingang. Probeer je te verplaatsen in hoe moeilijk het op dit moment voor ouders is om hun kinderen hier goed in te begeleiden. Help ze daarbij waar je kunt, ga in hun schoenen staan. Benoem expliciet dat jij er bent om ouders te steunen. Je kunt daarbij vragen stellen als: Hoe is het voor jou? Waar maak je je zorgen over? Praat je erover met je kinderen, waarom wel of niet? Waar krijg jij als ouder steun, met wie kun je open spreken? Hoe kun jij je ontspannen? Eventueel kun je bespreken wat voor concrete acties ouders kunnen ondernemen.

Veilig opgroeien vraagt ook om inclusief denken in het publieke debat

Groepsdenken en stereotypering kunnen leiden tot discriminatie, uitsluiting, marginalisering en erger. Daarbij moeten pedagogen zich afvragen wat dit alles met kinderen en jongeren doet. Ervaringen met discriminatie en uitsluiting kunnen een grote impact hebben op hun welbevinden en gezondheid. Psychologisch geweld, waaronder constante vernedering, bekritiseren en uitschelden, wordt in Nederland aangemerkt als een vorm van geweld, die net als fysiek geweld schade kan berokkenen; aanhoudende verbale agressie kan letterlijk ziek maken. Dit geldt zeker voor kinderen en jongeren in de kwetsbare fase van hun ontwikkeling. De constante boodschap dat zij er niet bij horen, kan ertoe leiden dat zij zichzelf gaan uitsluiten, de maatschappij de rug toekeren. Zo kunnen voortdurende uitingen over hun vermeende gebrek aan ‘integratie’ hun ‘integratie’ juist ontmoedigen in plaats van stimuleren. ‘Integratie’ kan niet zonder een samenleving die inclusief is. Daarmee is inclusief denken en werken niet alleen een pedagogische verantwoordelijkheid voor de jeugdprofessional, maar zeker ook voor degenen met invloed op het publieke debat. Voor het veilig en gezond opgroeien van kinderen en jongeren is inclusief denken in het publieke debat en het stimuleren van verbinding daarin een noodzakelijke voorwaarde. 

Dit artikel is totstand gekomen  i.s.m. Fadma Bouchataoui (SPIOR) en Najat Toub (Diversae)