Platform Eer en Vrijheid: positieve sociale normen nodig om seksueel overschrijdend gedrag tegen te gaan

#metoo heeft de aandacht voor seksueel geweld de afgelopen jaren vergroot. Dat er tegenwoordig met meer openheid over wordt gepraat dan zo’n 30, 40 jaar geleden, blijkt uit de grote media-aandacht en een korte uitwisseling tussen de aanwezigen en dagvoorzitter Naima Azough. Seksueel geweld is meer bespreekbaar geworden en er is meer bewustwording over ontstaan. Maar tegelijkertijd is de geseksualiseerde cultuur en de sociale druk om aan bepaalde normen te voldoen, toegenomen.

Uit onderzoek blijkt dat seksueel geweld weliswaar afneemt, maar de percentages zijn nog steeds schrikbarend

Marianne Cense, key-note spreker van de bijeenkomst, onderzoeker jongeren en seksualiteit bij Rutgers en gepromoveerd op dit onderwerp, vertelt: ‘In de #metoo-discussie gaat het niet over of de verhalen van mensen die met seksueel grensoverschrijdend gedrag te maken hebben gekregen waar waren, het ging over hoe we de daders kunnen aanpakken. Dát is echt winst en een hele verandering ten opzichte van 40 jaar geleden, toen mensen die naar buiten kwamen met dergelijke verhalen vaak op ongeloof konden rekenen. Toch blijft het een feit dat seksueel geweld van alle tijden is.’

Uit onderzoek blijkt dat seksueel geweld weliswaar afneemt, maar de percentages zijn nog steeds schrikbarend. Maar liefst 53 procent van de vrouwen en 19 procent van de mannen heeft in hun leven te maken gehad met seksueel grensoverschrijdend gedrag. Het merendeel van de daders is man, maar er zijn ook vrouwelijke daders. Dat de pleger vaak een bekende van het slachtoffer is, verklaart meteen waarom er in veel gevallen niet over gepraat wordt. Families hangen hun vuile was niet graag buiten.

Marjolein Paantjes, van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen (OCW) vertelt dat er waarschijnlijk nog eind dit jaar een actieagenda schadelijke traditionele praktijken opgesteld wordt.

Van alle culturen?

Seksueel grensoverschrijdend gedrag is dus van alle tijden, maar ook van alle culturen. Toch zijn sommige oorzaken van seksueel geweld wel cultureel gekleurd. Marianne Cense: ‘Het gaat over denkbeelden, over hoe mannen en vrouwen zich horen te gedragen, over recht op seks van mannen en verantwoordelijkheid van vrouwen voor het trekken van grenzen. Ook in Nederland is sprake van een dubbele seksuele moraal. Als je als meisje een kort rokje draagt, word je een slet genoemd. En op bijvoorbeeld de Biblebelt, maar ook in migrantengemeenschappen, heerst een taboe op het spreken over seksualiteit, wat risico verhogend is voor seksueel geweld.’

Een sociale positie met weinig macht, bijvoorbeeld in migrantengemeenschappen, als vluchteling of asielzoeker, maakt dat je kwetsbaar bent

Er zijn verschillende aspecten die iemand kwetsbaar kunnen maken. Cense: ‘Jouw omgeving kan over je oordelen en stellen dat je het er zelf naar gemaakt hebt. Maar ook een sociale positie met weinig macht, bijvoorbeeld in migrantengemeenschappen, als vluchteling of asielzoeker, maakt dat je kwetsbaar bent. Schaamte speelt mee, veel slachtoffers van seksueel grensoverschrijdend gedrag vragen zich af of ze iets anders hadden kunnen doen, waardoor het geweld niet zou hebben plaatsgevonden. En jonge kinderen of mensen met een verstandelijke beperking kunnen gewoonweg geen woorden geven aan wat ze is overkomen. Ook wordt seks ingezet als oorlogswapen. Denk maar aan de verhalen van bijvoorbeeld verkrachtingen van vrouwen in oorlogsgebieden. De sociale gevolgen van verkrachting kunnen heel groot zijn. In migrantengemeenschappen heerst bijvoorbeeld angst voor wraak, angst om niet meer te kunnen trouwen of misschien wel doodverklaard te worden. Als je dat allemaal vreest, dan houd je je mond wel, wat er weer voor zorgt dat je in een isolement terecht komt en het geweld kan blijven doorgaan.’

Uitdagingen voor jongeren van nu

Marianne Cense promoveerde op het onderwerp ‘jongeren en seksualiteit’. Ze gebruikt het model van Bronfenbrenner om de connecties uit te leggen die er zijn tussen hoe jongeren omgaan met seksualiteit en grensoverschrijdend gedrag. Het model bekijkt het gedrag van een persoon vanuit sociologisch perspectief: welke invloed heeft de omgeving, school, familie, (normen in) de samenleving op het gedrag van iemand? Cense benoemt vier cultuurfenomenen die invloed hebben op de seksualiteit van jongeren van nu: digitalisering, gendernormen, preutsheid en een samenleving die gericht is op prestatie en succes. Cense: ‘Jongeren merken op allerlei vlakken van hun leven dat ze er zelf een succes van moeten maken. Als het op een bepaald gebied in je leven even niet zo lekker gaat, dan moet je zorgen dat je zo snel mogelijk weer op niveau komt. Dat heeft invloed op de seksualiteit van jongeren: je moet jezelf profileren en succesvol zijn. Dat zie je op social media en dat zie je ook terug in gedrag. Jongeren hebben inmiddels een jaar later voor de eerste keer seks dan vijf jaar geleden (van 17 naar 18 jaar). De druk dat het perfect moet zijn, speelt hierin mee. Die verschuiving is op zich prima, maar het is wel naar als dat gebeurt uit angst om te falen.’

Het is ontzettend lastig voor jongeren om te navigeren op al die verschillende normen in de samenleving, familie en alle andere verhalen die je hoort!

Al die aspecten werken op elkaar door. Op social media bijvoorbeeld, kan je jezelf profileren, de gendernorm wordt versterkt en je kan je beter vergelijken met anderen. Cense: ‘Dat laatste kan grote onzekerheid tot gevolg hebben, of angst voor reputatieschade. Tussen bepaalde gendernormen bestaat ook grote spanning: een meisje moet én sexy zijn, én duidelijk haar grenzen aan kunnen geven. Een jongen moet én cool zijn en seksueel ervaren, én niet laten zien dat hij onzeker is. Het is ontzettend lastig voor jongeren om te navigeren op al die verschillende normen in de samenleving, familie en alle andere verhalen die je hoort!’

Uitdagingen voor (zorg)professionals

Volgens Cense ligt de grote uitdaging voor (zorg)professionals in de culturele verschillen in de beleving van seksueel geweld. In de westerse wereld wordt seksueel geweld vaak geduid als een schending van lichamelijke integriteit en controleverlies van een individu. De hulpverlening is daarom gericht op herstel van controle van het individu. Cense: ‘Maar in veel gemeenschappen met een migrantenachtergrond heeft seksueel geweld ook een weerslag op de familie-eer. Het kan leiden tot collectieve pijn en tot dynamieken rond wraak en zuivering van de goede naam. Dan moet in de hulpverlening dus niet alleen gekeken worden naar wat er met het individu is gebeurd, maar ook wat het seksueel geweld doet met iemands relatie met familie en de omgeving.’ Ook de vorm van hulpverlening mag breder bekeken worden. Cense: ‘In het Westen zijn we van mening dat praten helpt tegen alles. Maar andere methodes, zoals bijvoorbeeld zingen of bepaalde rituelen, kunnen iemand zich ook sterker en beter laten voelen. Het is dus heel belangrijk om per individu te bekijken: Welke (combinatie)vorm van herstel past bij jou?’

In het Westen zijn we van mening dat praten helpt tegen alles. Maar andere methodes, zoals bijvoorbeeld zingen of bepaalde rituelen, kunnen iemand zich ook sterker en beter laten voelen.

Cense stelt dat vertrouwen, verbinding en veiligheid slachtoffers helpt om het zwijgen te doorbreken. ‘Sleutelpersonen zijn daarbij echt cruciaal. Maar we spelen allemaal een belangrijke rol, als iemands buurvrouw of als vriend. Voor de sociale verandering naar een afname van seksueel grensoverschrijdend gedrag zijn positieve sociale normen nodig, maar ook verhalen van mensen die zo dapper zijn om te laten zien wat er gebeurt. Dat blijft nodig. De mensen die dat durven, moeten we altijd blijven ondersteunen.’

Aansluitend op de presentatie van Marianne Cense, volgden 2 rondes met 5 workshops. De workshops gingen over hoe je praat over seksueel misbruik in migrantengezinnen, hoe je praat met (islamitische) ouders en tieners over shame sexting, achterlating als opvoedstrategie en welke handvatten professionals ouders kunnen aanreiken, hoe je via sociale media een doelgroep kunt trainen en zingen over huwelijksdwang, waar het ging over hoe je op een creatieve manier een groep laat praten over taboes.

Om migranten en nieuwkomers voor te lichten over seksueel en gender-gerelateerd geweld en de weg naar hulp te bieden, is er nu een animatiefilm gemaakt, ook beschikbaar in 23 andere talen.