Racisme in het voetbal

Het is een foto die nog altijd indruk maakt: Stanley Menzo, destijds keeper van PSV, verwijdert in een mistig stadion met een vermoeid gezicht een banaan uit het stafschopgebied. Het is 1994, inmiddels ruim een kwart eeuw geleden.

Uitingen van racisme in het voetbal zijn sindsdien de kop blijven opsteken (zie de tijdlijn onderaan dit artikel), in Nederland en daarbuiten, ondanks publiekscampagnes zoals ‘Als racisme wint, verliest de sport’. De spreekkoren op de tribune van de FC Den Bosch-fans eind november, lijken dan ook slechts het zoveelste voorbeeld daarvan. Excelsior-speler Ahmad Mendes Moreira raakte hevig geëmotioneerd toen kreten als ‘k-katoenplukker’ en ‘k-Zwarte Piet’ over het veld rolden.

Maar de gebeurtenis kán een kentering betekenen in de strijd tegen racisme, mede door de aangekondigde maatregelen. Dat zeggen Jacco van Sterkenburg van de Erasmus Universiteit, die racisme in het voetbal onderzocht, en Mellouki Cadat-Lampe, onderzoeker democratische vernieuwing bij KIS.

De nationale voetbalbond KNVB is in elk geval optimistisch. In een afscheidsinterview in de Volkskrant van 16 december noemt vertrekkend KNVB-voorzitter Michael van Praag de strijd tegen racisme in het voetbal zijn ‘grootste succes’. Hij roemt het op bewustwording gerichte beleid van de bond. ‘Dat is mijn grootste succes. Dat het totale voetbal meedoet aan het bestrijden van racisme, een groter probleem dan wij denken’, aldus Van Praag.

Actieplan

Ook licht hij vast een tipje van de sluier op van het actieplan tegen racisme dat de KNVB samen met het kabinet eind januari wil presenteren, als gevolg van het ‘FC Den Bosch’-incident. Zo komt er een app en een anonieme meldlijn voor racistische incidenten. ‘Het is klikken, maar het is de enige manier om het op te lossen. Wij noemen het netjes sociale controle’, zegt hij erover.

Eerder was al aangekondigd dat de clubs kijken naar strengere – en langere – stadionverboden, betere camera’s en gezichtsherkenning, zodat de fans die de spreekkoren op gang brengen eruit zijn te pikken.

Waarom zijn er zo weinig voetballers met een etnische achtergrond coach, bestuurder of manager? Daar moet je ook naar kijken

Maar gaan die maatregelen werken? ‘Het is goed dat Van Praag erkent dat het racisme een breed probleem is’, reageert Van Sterkenburg. ‘Maar om van een groot succes te spreken: ik zie het niet. Het FC Den Bosch-incident bewijst het tegendeel, kun je evengoed zeggen. Je moet het breed bekijken. En dan zie je dat er amper mensen met een etnische achtergrond actief zijn als coach, scheidsrechter of bestuurslid van een voetbalclub.’

Het gangbare patroon in Nederland, zegt Van Sterkenburg, is dat na een racistisch incident er verontwaardigde reacties komen, waarna de belangstelling weer wegebt en alles bij het oude blijft. ‘We moeten afwachten of het nu anders gaat.’

Belangrijke verschillen

Toch zijn er belangrijke verschillen met eerder incidenten. Voor het eerst legde een scheidsrechter een wedstrijd stil, vanwege racisme, toen hij zag hoe aangedaan Mendes Moreira was. Nieuw was ook felheid van de reactie van de aanvoerder van het Nederlands elftal, Georgino Wijnaldum, die duidelijk maakte ‘dat dit niet kon’. Volgens hem had de wedstrijd beter helemaal niet hervat kunnen worden, zei hij tijdens een persconferentie. 

'Wat kun je doen als speler? Het is een maatschappelijk probleem’, aldus Liverpool en Oranje speler Georginio Wijnaldum

En waar sporters zich jarenlang van politieke uitspraken onthielden, deed Wijnaldum, en in zijn kielzog bondscoach Ronald Koeman, een beroep op de regering: er moest een brede aanpak komen en strenger worden vervolgd. Er was immers sprake van ‘een maatschappelijk probleem’, zei Wijnaldum. Premier Rutte reageerde er meteen op door strengere vervolging aan te kondigen. Maar, benadrukte hij, ‘we kunnen dit niet alleen’.

Onderzoeker Mellouki Cadat-Lampe, die al decennia de strijd tegen racisme volgt, verwacht dat er een koerswijziging kan komen. ‘De laatste veertig jaar is de relatie tussen de politiek en het maatschappelijke middenveld, waar ik ook sportorganisaties toe reken, sterk veranderd’, begint hij een terugblik op de recente geschiedenis.

Consensus

‘In de jaren tachtig en negentig, eigenlijk sinds de invoering in 1983 van het kiesrecht voor niet-Nederlanders voor de gemeenteraad en het Europees Parlement, heerste er een duidelijke consensus: racisme moet worden aangepakt en integratie gestimuleerd. Denk aan organisaties als “Nederland bekent Kleur” en de Nederlandse variant van SOS Racisme, “Blijf van mijn makker”. Oud-minister Hans Dijkstal van de VVD stond nog in 2008 op het podium te pleiten voor meer tolerantie, naast René Danen van Nederland Bekent Kleur, ooit raadslid van de Groenen.’ 

Op het voetbalveld hielden de meeste betrokkenen zich stil. Spreekkoren of ‘gesis’ op de tribune als Ajax speelt, moest je negeren, was de heersende opvatting: daar moet je maar tegen kunnen, je wordt er alleen maar sterker van. De eerste reactie van Erik van de Ven, coach van FC Den Bosch, om Mendes Moreira een ‘zielig mannetje’ te noemen omdat hij zijn emoties toonde, is een uiting van die opvatting.

‘Nu is het omgekeerd’, zegt Cadat-Lampe echter. ‘Sinds de opkomst van partijen als PVV, de kritiek op de multiculturele maatschappij en op de immigratie, houden de politici zich juist gedeisd op dit vlak, uit angst kiezers te verliezen. Intussen zijn het fans, coaches en sporters die zich meer uiten, ook als ze zelf slachtoffer zijn en een beroep doen op de politiek.’

Invloed Britse voetbal

Waar komt dat fellere optreden vandaan? Van Sterkenburg en Cadat-Lampe wijzen beiden naar het Verenigd Koninkrijk, waar Wijnaldum speelt en Koeman coach is geweest. Racistisch gedrag op de tribunes wordt er daar al lang strafrechtelijk vervolgd. Bij een stadionverbod is er een meldingsplicht, waarvoor de gestrafte fan zich ver van het stadion moet melden tijdens een wedstrijd, zodat de politie zeker weet dat hij niet op de tribune zit.

Vergelijk het melden van racisme niet met “klikken”, zoals Van Praag deed. Dat schrikt alleen maar af

Ook is er een app om anonieme racisme te melden, zoals Van Praag voorstelde die in Nederland in te voeren. Een nuttige maatregel, zegt Van Sterkenburg, dat Nederland nu kennelijk opvolgt. ‘Alleen moet je het dan niet “klikken” noemen, zoals Van Praag deed, dat schrikt voetbalfans maar af. Propageer het als het aan de kaak stellen van een misstand. Dat is racisme tenslotte.’

Belangrijk in het Verenigd Koninkrijk is ook de rol van de organisatie Kick it Out, die de app heeft ontworpen. Sinds 1993 houdt zij zich dagelijks bezig met de strijd tegen racisme in het voetbal, met financiële steun van de voetbalbonden. Maar vooral veel invloed heeft het gedrag van individuele voetballers in het Verenigd Koninkrijk zelf, die zich al jaren openlijk uitspreken tegen racisme, ook via social media. Zoals de Jamaicaans-Britse speler Raheem Sterling (25) van Manchester City.

Nazigroet

De fans blijken het te waarderen. Tijdens de EK-kwalificatiewedstrijd van Engeland tegen Bulgarije afgelopen oktober, klonken apengeluiden en brachten Bulgaarse fans de nazigroet op de tribune, waarop de wedstrijd twee keer enkele minuten werd stilgelegd. Toen Sterling vervolgens 4-0 scoorde, zongen de Britse fans ‘Who put the ball in the racists’ net?’ 

Toen Sterling 4-0 scoorde tegen Bulgarije, zongen de Britse fans ‘Who put the ball in the racists’ net?'

Hoe anders is de situatie in Italië. Cadat-Lampe: ‘Racisme in het voetbal is daar toegenomen in het kielzog van het anti-immigratiebeleid van toenmalig vicepremier Matteo Salvini.’ Recent voorbeeld is Brescio-speler Mario Balotelli, die in november ‘notabene door Brescio-fans’ als arrogant en zwak is weggezet omdat hij in woede ontstak na oerwoudgeluiden op de tribune, in plaats van die te negeren. ‘In Italië zie ik een direct verband met het beleid.’

Maar als Nederland de Britse voorbeelden volgt, is dat genoeg? Wat werkt echt? Om te beginnen moeten voetbalwereld en maatschappij af van de ‘smalle definitie’ van racisme, benadrukt Van Sterkenburg. Oerwoudgeluiden, daar is iedereen wel tegen. ‘Je moet de bredere voedingsboden voor racisme adresseren, via bewustwording. Dat is een proces van lange adem. En dan moet je het ook hebben over de beeldvorming in de media. Anders dan in het Verenigd Koninkrijk, gaat het daar in Nederland nog zelden over.’

Als voorbeeld noemt hij dat zwarte spelers vaak geroemd worden om hun ‘natuurlijke, fysieke kracht’, zegt hij, in de commentaren of voetbalprogramma’s op tv. Dat bijvoorbeeld wordt gezegd dat een speler ‘voetbalt als een beest’. ‘Hoe positief bedoeld ook, als je mensen dierlijke eigenschappen toedicht, maakt dat de stap ze een aap te noemen al kleiner. Ook hindert het spelers die na hun voetbalcarrière coach willen worden. In de beeldvorming zijn het wél goede voetballers, maar niet per se goede managers. Dat komt ook naar voren uit ons onderzoek naar coaches met een etnische achtergrond.’ 

Onderarm

Hanneke Felten, onderzoeker bij KIS en gespecialiseerd in preventie van discriminatie, wijst op het belang van breed gedragen acties tegen racisme. ‘Ik was heel blij dat Frenkie de Jong zich bij Wijnaldum aansloot door zijn witte onderarm tegen die van hem te houden, een beeld dat het hele internet overging. Juist ook witte mensen moeten zich uitspreken, niet alleen de slachtoffers van racisme. Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat als witte mensen  een wit persoon en een zwart persoon iets tegen racisme horen zeggen, veel witte mensen de zwarte man of vrouw proberen te negeren of zeggen dat hij of zij zeurt, terwijl ze meer openstaan voor de witte persoon. Als ze de boodschap van die laatste accepteren, zullen ze in een later stadium ook beter gaan luisteren naar zwarte mensen, wat vooroordelen weer kan verminderen.’

De witte onderarm van Frenkie de Jong naast de zwarte van Georgino Wijnaldum: dat ging het hele internet over

Ook regels zijn belangrijk, zowel de wetgeving als het antiracisme-protocol van de KNVB, vanwege de norm die zij stellen. ‘Kijk naar roken: nu het in openbare ruimtes verboden is, stoppen veel meer mensen ermee. De wet stelt een norm, laat zien dat het not done meer is om te roken.’ Als sporters en clubs een collectieve afkeer laten zien van racisme – ‘en niet één keer, maar dat juist blijven herhalen’ – kan dat eenzelfde effect hebben. ‘Het gaat erom wat jij denkt dat anderen, je sporthelden, denken. Als je denkt dat iets not done is, houd je je gemiddeld vaker in.’

Naast die brede aanpak moet de politiek een grotere rol spelen, zegt Cadat-Lampe. ‘Premier Rutte ging spreken met de Gele Hesjes, maar niet met de leden van Kick Out Zwarte Piet, ondanks het geweld waarmee die organisatie is belaagd. Het zou positief zijn, ook voor de situatie in het voetbal, als de regering zich in dit debat meer uitspreekt en ook met de anti-Zwarte Piet-activisten gaat praten. Die hebben immers veel voor elkaar gekregen in het debat over racisme. De tijd is rijp om leiderschap te tonen op dit vlak. Het incident met de FC Den Bosch fans kan daarvoor een trigger zijn.’

Tekst: Marnix de Bruyne