Tien experts over de maatschappelijke trends van 2020: ‘De boosheid zal ook in 2020 de toon van het publieke debat blijven domineren’

'Het begrip migratie krijgt een bredere betekenis'
Dr. Naema Tahir, jurist en schrijver

'We sluiten niet alleen een jaar af, maar ook een decennium. Het thema dat ook de komende tien jaar belangrijk zal blijven, is migratie. Maar dat begrip krijgt een bredere betekenis. Het zal niet langer alleen gaan om ‘klassieke’ vluchtelingen, die vanwege oorlog of armoede hun land verlaten. Mensen zullen ook steeds vaker vanwege natuurrampen hun heil elders zoeken. Maar de status van klimaatvluchteling krijg je niet zomaar. In 2014 kregen de inwoners van de Tuvalu eilanden als eersten op klimatologische gronden een verblijfsvergunning in Nieuw-Zeeland. Onderzoekers schatten dat het aantal klimaatvluchtelingen over dertig jaar zou kunnen oplopen tot 150 miljoen mensen. Hoe gaan we met al deze vluchtelingen om? Gaan we onze grenzen sluiten? Gaan we quota instellen? Daarover zullen de discussies de komende tien jaar gaan in Nederland en Europa.

Voor hoogopgeleide mensen met een migratieachtergrond ligt de wereld open

Ik ben zelf een representant van een klassiek migrantengezin. Mijn ouders zijn uit Pakistan eerst naar Engeland en daarna naar Nederland gekomen, omdat ze in Europa een betere toekomst zagen. Een beweging van Oost naar West. Daarover schreef ik in mijn boek ‘Brieven in Urdu’. Maar je ziet dat de migratiestromen zich langs andere lijnen gaan bewegen. De economieën van China en India zijn booming, je ziet nu dat er ook mensen uit Europa die kant op gaan om hun geluk te beproeven. In internationale steden als Amsterdam en Den Haag, zie je dat de grenzen tussen expat en migrant vervagen, fluïde worden. Voor mijn proefschrift over het gearrangeerde huwelijk, sprak ik veel met jonge Pakistaanse stellen. Bijvoorbeeld: hij uit Engeland en zij uit Pakistan. En dan wonen ze nu een tijdje in Nederland, maar straks weer in Londen of in Islamabad. Net waar de omstandigheden gunstig zijn. Voor hoogopgeleide mensen met een migratieachtergrond ligt de wereld open.'

'De betekenis van lokale identiteiten neemt toe'
Onno de Zwart, algemeen directeur Verwey-Jonker Instituut

'Op een zaterdag in december bezocht ik een kerstconcert in Hummelo in de Achterhoek. In Hummelo staat ook het standbeeld voor de beroemdste Achterhoekse band: Normaal. ‘Oerend hard’ was de eerste single die ik lang geleden kocht en anno 2019 komen ze vanuit het niets op nummer 9 in de Top2000 met hun nummer ‘De Boer Dat is De Keerl’, “Hi-j warkt deur zommer en winter, hi-j zwoegt deur 't hele joar.” Een geslaagde actie van het boerenprotest. Tel daarbij op de fier wapperende Achterhoekse vlag, die je steeds vaker ziet.

Tegelijkertijd en als tegenhanger van de globalisering is lokale identiteit gegroeid. Burgemeesters verenigen zich, gemeenten groot en klein zien hun belang toenemen, doen een stap naar voren in allerlei discussies of het nu gaat over veiligheid, veerkracht of duurzaamheid. Het belang van het lokale lijkt ook tot uiting te komen in het feit dat mensen zich eerder identificeren met hun eigen streek of stad dan met een land. Je ziet het ook bijvoorbeeld in een toenemend Rotterdams chauvinisme van eindeloze merchandise tot een ‘bijnamen-tour’ langs Rotterdamse gebouwen. Daar leer je dat de Blaaktoren ‘het potlood’ wordt genoemd, het ErasmusMC ‘de koelkast’.

De betekenis van lokale identiteiten neemt dus toe en wordt deel van het maatschappelijke debat. Tegelijkertijd zijn veel mensen zelf, en via familie of vrienden, verbonden met meerdere lokale identiteiten. Fans van veel voetbalclubs komen steeds vaker uit het hele land en niet uit één plaats en Normaal en Lee Towers kunnen best samen gaan. Het is daarmee de vraag of lokale identiteiten elkaar uitsluiten zoals soms wordt gesuggereerd of dat we in 2020 misschien kunnen zien dat ze elkaar ook kunnen versterken.'

'In 2020 zullen we dichter bij elkaar komen'
Zennu Haile-Michael, trainer Interculturele communicatie

‘Integratie, nieuwkomers, oudkomers, statushouders, polarisatie; al deze zaken zijn aan de orde van de dag. Het lijkt wel of we een collectief identiteitsprobleem hebben. Dit is echter niet alleen negatief, maar heeft ook een positief aspect. Ik zie dat we op zoek zijn naar een oplossing, een nieuw soort democratie. Waarin niet alleen de stem van de meerderheid geldt, maar ook die van de minderheid. Dat zie je aan thema’s als inclusie, sociocratie en het nieuwe inburgeringsbeleid.

Om tot inclusie te komen is het nodig om te focussen op overeenkomsten in plaats van verschillen tussen culturen. Dat betekent: vaker met elkaar om tafel gaan en luisteren naar elkaar

Volgens mij gaan we in 2020 een nieuw tijdperk tegemoet, een periode van zelfreflectie en bewustwording. Bewustwording is de eerste stap naar verdere ontwikkeling en verandering. We zijn al erg bezig met diversiteit; we proberen nu met allerlei projecten en activiteiten de verbinding te zoeken tussen verschillende culturen. Maar om tot inclusie te komen is het nodig om te focussen op overeenkomsten in plaats van verschillen tussen culturen. Die overeenkomsten liggen niet aan de oppervlakte, maar dieper. We moeten dus op zoek naar onze universele waarden, naar wat de mens ‘mens’ maakt. Daar kunnen we elkaar tegenkomen. Dat betekent: vaker met elkaar om tafel gaan en luisteren naar elkaar om in elkaars belevingswereld te kunnen treden. Dat vraagt om gedragsverandering.

De nieuwe wij-cultuur zal niet in 2020 af zijn, maar we maken wel een begin hiermee. We zullen dichter bij elkaar komen en zoeken naar iets innovatiefs en duurzaams dat ook de volgende generatie kan benutten. Cultuursensitief werken is hierbij het belangrijkst. We moeten beseffen dat cultuur ons vormt, en dat je dat niet zomaar kunt wegvlakken. Daarom moeten we een oplossing zoeken waarbij we harmonieus en met meerdere culturen kunnen samenleven. Dan wordt Nederland rijker en ook gezelliger.’

'Het komende decennium wordt er een van inclusie en van diversiteit'
Halleh Ghorashi, hoogleraar diversiteit en integratie aan de Vrije Universiteit Amsterdam

'De tijd van praten is voorbij, we gaan er echt werk van maken'

'Dinsdag 3 december 2019 was voor mij als hoogleraar diversiteit en als kroonlid van de Sociaal Economische Raad (SER) een bijzondere dag. De Tweede Kamer heeft het advies van de SER voor een bindend vrouwenquotum voor de top van het bedrijfsleven aangenomen. Daarmee staat vast dat de raden van beursgenoteerde bedrijven tenminste voor dertig procent uit vrouwen moeten bestaan. Voldoet zo’n onderneming niet aan het quotum, dan moeten alle nieuwe benoemingen van mannelijke toezichthouders nietig worden verklaard. Net zo lang tot het bedrijf het quotum wél haalt. Minister Van Engelshoven stelde na de stemming vast ‘dat het old boys network doorbroken is en er een grote stap is gezet naar gelijkheid en diversiteit in de top van het bedrijfsleven’. Eindelijk is het gelukt, en dit is nog maar het begin. Het komende decennium wordt er een van inclusie en van diversiteit. De tijd van praten is voorbij, we gaan er echt werk van maken. Deze revolutie is onomkeerbaar. Sinds 2012 ben ik hoogleraar diversiteit en integratie aan de VU. De afgelopen jaren is mij regelmatig voor de voeten geworpen dat het alleen maar bij mooie woorden bleef. Dat diversiteit vooral als show-case werd gebruikt maar geen werk werd gemaakt van een echte inclusie. Ik ben hoopvol dat 2020 het jaar wordt waarin mensen en organisaties het lef tonen om het niet alleen over diversiteit te hebben maar ook een stap verder gaan om de inclusie een reële kans te geven. Dan pas kunnen we de polarisatie in de samenleving een werkelijk tegenwicht bieden.'

'De publieke professional komt komend jaar in opstand'
Alexander Rinnooy Kan, emeritus hoogleraar economie en bedrijfskunde UvA

'Vorig jaar voorspelde ik op deze plek de revival van het Poldermodel. Dat was een relatief veilige gok en is dan ook grotendeels uitgekomen. Er zijn dankzij het polderen grote akkoorden gesloten over pensioen en klimaat. Maar tegelijkertijd zie je de polarisatie in de samenleving toenemen. Niet alles is polderend op te lossen. Denk maar aan de harde acties van de boeren dit najaar. Dat is altijd zo geweest. Het poldermodel is nooit vanzelfsprekend geweest, maar moet gekoesterd en onderhouden worden. Dat is een permanente opgave.

Voor het komende jaar, het begin van een nieuw decennium, voorspel ik de opstand van de publieke professional. Een ontwikkeling die je dit jaar al zag opkomen. Ik denk aan de acties van de verpleegkundigen, de rechters en de leraren. Maar ik denk dat hun opstand in 2020 pas echt gaat losbarsten. Zij voelen zich niet serieus genomen, op de vingers getikt, in hun professionele vrijheid beknot. Ze kunnen hun vak - waar ze trots op zijn - niet meer uitoefenen zoals ze dat naar eer en geweten willen doen omdat ze moeten voldoen aan allerlei door de overheid opgelegde regels. Ik voorspel dat het Malieveld het komende jaar vaker door deze boze vakmensen bezet zal worden. Ze willen ruimte om hun werk goed te doen, tegen een redelijk salaris. Ze willen niet met argwaan behandeld worden. Ik denk dat de overheid dat signaal serieus moet nemen. En moet nadenken over een andere aanpak. Laat de professional zijn werk doen, geef meer ruimte, maar kom dan ook met een hardere evaluatie voor als er op de werkvloer fouten worden gemaakt. Laat de teugels vieren waar het kan en wees streng waar het moet. Zodat de professional de regie weer terugkrijgt en met meer voldoening kan werken.'

'De bozen blijven in 2020 dominant'
Jan Jaap de Ruiter, als arabist verbonden aan Tilburg University

'De tegenkrachten zijn er ook; zij die vanuit het midden oproepen tot gematigdheid, realisme en geduld'

'Ik vrees dat in het jaar 2020 iedereen alleen nog maar bozer wordt. 2019 werd al gekenmerkt door veel boosheid. De boeren waren boos. De bouwers waren boos. De leerkrachten waren boos en de verpleegkundigen waren boos. Moslims zijn boos. De ‘gewone’ man is boos. En allemaal hebben ze ook reden om boos te zijn. Maar de boosheid wordt steeds feller geuit. De lontjes lijken korter dan ooit. Maar zij kunnen nog korter worden. De wereld wordt beïnvloed door machthebbers die zelf ook alsmaar boos zijn of boosheid stimuleren. De Amerikaanse president is er een machtig voorbeeld van en het is nog maar zeer de vraag of hij niet herkozen wordt. De boosheid wordt ook ingegeven door social media waarop iedereen (de democratie ten top?) zijn boosheid kan uiten. Er is geen enkele reden om aan te nemen dat de boosheid en het uiten ervan in 2020 opeens zal ophouden. Integendeel. Maar is er dan helemaal geen reden tot optimisme? Wel, de tegenkrachten zijn er ook. Zij die vanuit het midden oproepen tot gematigdheid, realisme en geduld. Lijden hoort bij het leven! Mensen die oproepen tot het beschermen van het klimaat en van de vluchtelingen; zij die nog in staat zijn over de eigen schaduw heen te stappen en de ander de hand te reiken. Maar in 2020 vindt geen omslag plaats. De bozen blijven dominant en daarom is het aan de tegenkrachten om nog harder hun stem te laten horen.'

'2020 lijkt een paradoxaal jaar te worden'
Annemarie van Hinsberg, programmanager KIS

'Verhitte discussies over vraagstukken rond vluchtelingen, Zwarte Piet of het dragen van gezichtsbedekkende kleding. In 2019 probeerden voor- en tegenstanders elkaar weer te overtuigen van hun gelijk. Eind vorig jaar voorspelde ik dat we vaker zouden zien dat het agenderen van maatschappelijk onrecht en durven voeren van een scherp debat hierover geleidelijk zou leiden tot positieve sociale verandering. Voor een deel denk ik dat dit is uitgekomen. Een mooi voorbeeld is de massale verontwaardiging die ontstond over de racistische uitlatingen richting Excelsior-speler Moreira door fans van FC Den Bosch. Er lijkt een groeiende sociale norm te zijn tegen racisme. Deze werd na dit incident nog eens stevig onderstreept door topvoetballers, de KNVB en ook vanuit de politiek. Steeds meer mensen vinden dat racisme ‘not done’ is en tonen zich solidair. Dit betekent echter niet dat de tegenstellingen zijn weggenomen. Sterker nog, deze lijken zelfs verscherpt. Uit een analyse (door Artificial Intelligence-bedrijf Textgain) van de online discussies over Zwarte Piet bleek dat de discussie weliswaar minder vaak gevoerd wordt, maar dat de giftigheid ervan wel is gestegen de laatste jaren.

'In het debat over vraagstukken in de superdiverse samenleving zullen mensen die zich hiertegen afzetten de druk opvoeren'

Ik verwacht dat deze trend in 2020 zal doorzetten. In het debat over vraagstukken in de superdiverse samenleving zullen mensen die zich hiertegen afzetten de druk opvoeren. Een deel daarvan zal overgaan tot zwaardere middelen, wanneer ze merken dat ze aan het kortste eind dreigen te trekken. Dit kan leiden tot stevige confrontaties en zelfs geweld. We zagen dit in 2019 bijvoorbeeld al bij de bedreigingen richting KOZP. Maar ook bij andere kwesties kregen we voorproefjes, denk aan de recente protesten van boeren. In reactie daarop zal het verlangen naar meer verbinding groeien en zal burgerinitiatief hiervoor toenemen. Kortom, 2020 lijkt een paradoxaal jaar te worden van extremere vormen van verzet enerzijds en meer solidariteit en verbinding anderzijds.'

'Volgend jaar gaan wij op zoek naar wat ons bindt aan en met plekken in Nederland'
Patricia Wijntuin, docent-onderzoeker bij lectoraat ‘Organiseren van Verandering in het publieke domein’

'Het komende jaar zullen (publieke) plaatsen steeds meer het toneel vormen waar groepen in (en buiten) Nederland van zich zullen laten horen. De boeren op het Malieveld, de scholieren met hun klimaatmars en de acties van Kick out Zwarte Piet, zijn daar enkele voorbeelden van. Hun verzet onderstreept het belang van plaats in sociaal-maatschappelijke discussies over onder meer diversiteit, sociale ongelijkheid en discriminatie. Een relatie tussen personen en plaats, die wat mij betreft te weinig wordt bevraagd of gemaakt als het gaat over brede sociaal-maatschappelijke onderwerpen. Deze relatie maakt namelijk duidelijk waar het deze en andere groepen om gaat: verlies van plek, je plek opeisen in de samenleving, je ergens onderdeel (van willen) voelen, behouden van je plek. Alledaagse vragen die de betrokkenheid van mensen met plaats representeren. Deze betrokkenheid maakt plaats tot een betekenisvol kader. Dus laten wij ons volgend jaar niet langer gijzelen door het verlies van plaats of plek, maar gaan wij op zoek naar wat ons bindt aan en met plekken in Nederland. Houd daarom die alledaagse plaatsen in de gaten. Waar de ‘strijd’ gevoerd gaat worden om plaatsen te creëren voor gemeenschappelijk begrip en betekenisvol verzet.'

'Als politie zien we een toenemend aantal mensen buiten de boot vallen'
Liesbeth Huyzer, lid korpsleiding Nationale Politie en lid Raad van Advies KIS 

'Bij de politie gaan we uit van feiten, dus toekomstige trends voorspellen vind ik lastig. Wel kan ik aangeven wat ik hoop of waarvoor ik beducht ben. Ondanks alle polarisatie die het sterkst tot uiting komt in de media en de politiek, zien we in de wijken steeds meer mooie initiatieven ontstaan tussen buurtgenoten met compleet andere achtergronden. Waar mensen vreedzaam samen leven, elkaar helpen als dat nodig is en er wat van proberen te maken. Nieuwsgierig naar elkaar zijn. Hopelijk zet dat verder door en weten we elkaar weer wat beter te vinden.

Tegelijkertijd zien we als politie een toenemend aantal mensen buiten de boot vallen; een groeiend aantal jongeren die om een of andere reden kwetsbaar zijn en vervallen in zware criminaliteit, met name in de wat slechtere wijken. Jongeren met leerproblemen en die afhankelijk zijn van de GGZ. Mensen of groepen die worden buitengesloten en gediscrimineerd, die eenzaam zijn, geen eigen woning meer kunnen betalen of moeilijk een baan vinden waarvan ze kunnen bestaan. Daar ben ik beducht voor. Beducht voor de ontwrichtende werking van ondermijnende, georganiseerde misdaad waarbij boven- en onderwereld nog meer verweven raken.

Als mensen en mensenrechten in de knel komen, dan wordt uiteindelijk een extra beroep op de politie gedaan. En als wij in beeld moeten komen, is het vaak al te laat. Voor ons als politie betekent dit dat we blijven investeren om herkenbaar en benaderbaar te zijn en blijven voor iedereen, zodat bij ons niemand buiten de boot valt. Dat wordt niet eenvoudig, want we hebben onvoldoende medewerkers om al het werk aan te kunnen. En dat zet relaties onder druk. We zullen keuzes moeten maken en meer dan ooit samenwerken met anderen. We willen en moeten een politie voor iedereen zijn en blijven, altijd.'

'Zonder schuring krijg je geen verandering'
Enis Odaci, zakelijk leider Nieuw Wij en voorzitter van de Stichting Humanislam

'De nieuwe generatie gaat het heel anders aanpakken'

'De stem van minderheden – of het nu migrant of gender is – zal luider gaan klinken. Het bewustzijn is gegroeid en ‘minderheden’ zetten zich meer af tegen de mainstream samenleving. Ze eisen hun plek op in de maatschappij. Ze zijn goed georganiseerd, zowel online als offline. En ze werken doelgericht aan verandering. Als het moet forceren ze die. De tijd van geduldig wachten is voor hen voorbij. Dat is wennen, voor mensen die zich wel prettig voelden bij de status quo van het afgelopen decennium. Maar alles is altijd in beweging en zonder schuring krijg je geen verandering. Maar wat nu een beetje pijn doet, voelt over een paar jaar als het nieuwe normaal. Denk bijvoorbeeld aan de roetveeg-Piet. De publieke omroep en de meeste gemeenten in Nederland hebben die versie van Piet omarmd. In een periode van vijf jaar, best snel. Voor sommigen niet snel genoeg, zij houden de druk op de ketel. En dat is ook goed, veranderingen gaan niet vanzelf. Je hebt voorvechters nodig. Daarom denk ik dat het komende jaar de polarisatie in de samenleving nog zal toenemen. Maar ik geloof dat we uiteindelijk wel ergens in het midden uitkomen. Meer zorgen maak ik me over de tweedeling in de samenleving als het gaat over mensen met en zonder perspectief. De kloof tussen arm en rijk blijft groeien. En tegelijkertijd zie je dat de politiek opschuift naar rechts. Zelfs de confessionele partijen doen daaraan mee. Wordt het straks echt ieder voor zich en God voor ons allen? Ik hoop van niet. Laat ik afsluiten met een hoopvolle ontwikkeling: de nieuwe generatie gaat het heel anders aanpakken. Dat zie ik aan mijn dochter van zestien. Haar generatie heeft een ander moreel kompas. Een visie op hoe we goed omgaan met elkaar en met de aarde. Dat stemt me vrolijk.'