Van buzzwoord naar praktijk: hoe blijven we in Nederland in verbinding?

Hoe kun je als gemeente of maatschappelijke organisatie (oplopende) spanningen tussen inwoners verminderen? Hoe versterk je sociale cohesie en zijn er in Nederland al voorbeelden van hoe je dat aanpakt? Ja, die zijn er gelukkig. In dit artikel zet KIS ze voor je op een rij. Sommige initiatieven richten zich specifiek op het verminderen van antisemitisme en/of moslimdiscriminatie, andere richten zich breder op het verminderen van vooroordelen. Enkele initiatieven zijn specifiek opgezet naar aanleiding van de onrust in Nederland door de situatie in het Midden-Oosten. Niet alle initiatieven zijn (uitgebreid) onderzocht door KIS. Sommige staan in de database met antidiscriminatie-interventies van KIS of in de Databank Effectieve sociale interventies | Movisie of zijn opgenomen als goede praktijkvoorbeelden in eerdere kennisproducten. Ook is de lijst niet uitputtend: er zijn in Nederland nog meer initiatieven te vinden. 

Werkzame mechanismen

Aan de verschillende initiatieven liggen diverse werkzame mechanismen ten grondslag. Een belangrijk mechanisme is het vergroten van empathie en het verminderen van angst. Een ander is het benadrukken van een gemeenschappelijke identiteit. Ook het samenwerken aan een gemeenschappelijk doel en het uitdragen van een sociale norm zijn krachtige mechanismen. De initiatieven zijn per werkzaam mechanisme op een rij gezet. 

Empathie vergroten en angst verminderen

Sociaal contact kan een belangrijke rol spelen in het creëren van vertrouwen en saamhorigheid en in het tegengaan van negatieve beeldvorming over elkaar. Het kan daarmee discriminatie, vooroordelen en uitsluiting voorkomen. Máár: het werkt alleen als het contact de empathie vergroot en hiervoor is het nodig dat mensen oprecht luisteren naar en inleven in anderen. Wanneer mensen zich echt gaan inleven in iemand, dan kunnen zij empathie ervaren voor die ander en verminderen negatieve gevoelens. Contact tussen verschillende groepen kan echter ook angst oproepen. Mensen weten niet goed hoe ze met de ander om moeten gaan, waardoor er een gevoel van onzekerheid ontstaat over hoe ze zich moet gedragen. Door positief contact kan iemand ervaren dat de persoon uit een andere culturele of religieuze groep niet bedreigend is. 

Inspirerende voorbeelden die empathie vergroten en angst verminderen: 

1. Saïd en Lody 

De Marokkaanse Amsterdammer Saïd Bensellam en de Joodse Amsterdammer en rabbijn Lody van de Kamp ontwikkelden de Saïd & Lody Methodiek. Samen ontwikkelen ze diverse projecten en schoolprogramma’s. Het doel is het vergroten van de weerbaarheid van jongeren. Door het delen van persoonlijke ervaringen, ideeën en door te zoeken naar overeenkomsten in plaats van verschillen leren gesprekspartners elkaar beter en anders kennen.  

Kijk voor meer informatie over dit voorbeeld in de Database antidiscriminatie-interventies van KIS: Saïd en Lody | KIS. 

2. Brown Eyes Blue Eyes Filmworkshop 

De interventie Brown Eyes Blue Eyes Filmworkshop is bedoeld om discriminatie, racisme en vooroordelen tegen te gaan. In deze training krijgen bruinogen een voorkeursbehandeling en worden ze behandeld als machthebbers, terwijl blauwogen als de minderheidsgroep worden behandeld. Door middel van ervaringsleren, wisseling van perspectief en confrontatie worden deelnemers zich bewust van de mechanismen die discriminatie in stand houden en hun eigen rol daarin.

Je vindt meer informatie over Brown Eyes Blue Eyes Filmworkshop | KIS in de Database antidiscriminatie-interventies van KIS. 

3. Keti Koti Tafel 

Tijdens een Keti Koti Tafel wordt aan de hand van dialoogvragen, samen eten en nieuwe rituelen stilgestaan bij de gevolgen van het Nederlandse slavernijverleden met witte en zwarte Nederlanders. Hierbij worden onder andere ervaringen met discriminatie uitgewisseld. Het doel is luisteren en wederzijds begrip, niet debatteren. De ontwikkelaars van deze Tafel organiseerden bij de Universiteit van Amsterdam ook een besloten tafel met als doel om met elkaar in gesprek te gaan over de oorlog in Israël en Palestina en de gemoederen tot bedaren te brengen op de universiteit.

Kijk voor meer informatie over dit voorbeeld in de Database antidiscriminatie-interventies van KIS: Keti Koti Tafel | KIS. 

4. De Mensenbieb 

De Mensenbieb is een bibliotheek van mensen. Bij hen ‘leen’ je levende boeken. De boeken zijn mensen die je normaal niet zo snel zou spreken. Dat kan voor sommige mensen een transgender zijn, een nieuwkomer, een veganist of een imam. Mensen gaan in gesprek met iemand die afwijkt van de norm en daardoor kans loopt anders benaderd, buitengesloten of gediscrimineerd te worden.

Kijk voor meer informatie over dit voorbeeld op de website van de Mensenbieb: De Mensenbieb, bibliotheek van levende boeken - de Mensenbieb. 

5. Faith X 

De interventie Faith X biedt via een serie van workshops ruimte aan gelovige jongeren om zichzelf in relatie tot een onderwerp te onderzoeken. In de workshop komt een gemixte groep jongeren van verschillende religies bij elkaar. Ook beogen de workshops discriminatie en vooroordelen over andere religies, culturen en levensstijlen te verminderen. Onder andere door jongeren op een positieve manier met elkaar in gesprek te laten gaan en bewuster te worden van wederzijdse overeenkomsten.

Kijk voor meer informatie over dit voorbeeld in de Database antidiscriminatie-interventies van KIS: Faith X | KIS. 

6. Participatief drama  

Participatief Drama is geïnspireerd door de methodiek van Theatre of the Oppressed (ontwikkeld door Augusto Boal en Paulo Freire). Het uitgangspunt is dat deelnemers hun ervaringen, problemen en uitdagingen delen aan de hand van participatieve dramatechnieken. In Nederland is Formaat, werkplaats voor participatief drama, een vooraanstaand voorbeeld van deze aanpak. Zij hebben internationale samenwerking met Combatants for Peace: een Palestijns-Israëlische organisatie die de principes van Theatre of the Oppressed toepast in Israël en Palestina. Combatants for Peace combineert sociaal werk met theatertechnieken voor vredesopbouw. Met als doel verbindingen tussen gepolariseerde groepen te stimuleren, om elkaars menselijkheid te ontdekken en een dialoog te starten.

Bij Formaat » Cursus Participatief Drama: Theatre of the Oppressed vind je meer informatie over Participatief Drama. 

7. Dialoog onder Druk 

Ook als docent in de klas kan je een rol spelen bij het bespreekbaar maken van maatschappelijk gevoelige thema's, zoals de situatie in het Midden-Oosten, en daarmee onderlinge empathie stimuleren. De training Dialoog onder druk van Stichting School en Veiligheid biedt concrete ondersteuning voor vo- en mbo-docenten bij het voeren van een lastige dialoog. Met als doel een sociaal veilige klas te creëren. Movisie heeft deze training geëvalueerd.

Kijk voor meer informatie over dit voorbeeld in de Database antidiscriminatie-interventies van KIS: Dialoog onder Druk | KIS.

Benadrukken van een gemeenschappelijke identiteit

Mensen zijn geneigd om andere mensen in te delen in sociale categorieën ofwel ‘hokjes’. Hiermee maken ze een onderscheid tussen mensen van de eigen groep en de ‘andere’ groep. Hierbij bestaat de neiging om personen in hun eigen groep positiever te beoordelen dan personen van andere groepen. Zogenoemd overbruggend contact kan helpen deze hokjes te doorbreken. In plaats van ‘zij’ ga je mensen uit de andere groep meer zien als ‘wij’. Zo ontstaat een gemeenschappelijke identiteit. Onderzoek laat zien dat vooral voor groepen die in de minderheid zijn het belangrijk is om een gemeenschappelijke identiteit te stimuleren waarin ze hun eigen identiteit niet hoeven op te geven, door bijvoorbeeld zowel de identiteit van de eigen groep, als die van een groter geheel te benoemen. Bijvoorbeeld Marokkaanse Rotterdammer en Joodse Rotterdammer.

Inspirerende voorbeelden die een gemeenschappelijke identiteit benadrukken: 

1. #DeelDeDuif 

‘Wij zijn een groep islamitische en joodse jongeren. Wij zijn naast elkaar gaan staan.’ Dat is te lezen op het nieuwe Instagram-account Deel de Duif. Islamitische en joodse Amsterdamse jongeren zijn deze verbindingscampagne gestart met als doel om het harde sentiment op het internet en in de samenleving over de oorlog in Israël en Palestina tegen te gaan.

Kijk op Deel De Duif voor meer informatie. 

2. De vredeswandeling 

Geïnspireerd door de Israëlische en Palestijnse activistische vrouwen van Women Wage Peace en Women of the Sun, besloot een Nederlandse groep vrouwen om zich ook in te zetten voor verbinding, compassie en medemenselijkheid. Op 29 oktober 2023 organiseerden zij een vredeswandeling om ruimte te bieden voor het collectieve gevoel van verbinding en medemenselijkheid.

Op de website van de Vredeswandeling vind je meer info.  

3. Bruggenbouwers

Het project Bruggenbouwers van het Overlegorgaan Joden, Christenen en Moslims is erop gericht lokale interreligieuze en levensbeschouwelijke netwerken te vormen, waar de deelnemers elkaar beter leren kennen op basis van gedeelde religieuze en humanistische waarden en normen. De Bruggenbouwers zijn mensen die vertrouwen genieten van hun eigen gemeenschap. Zij zijn in staat op te treden bij lokale spanningen of sociale uitdagingen. Samenwerken aan een gemeenschappelijk doel kan leiden tot een gedeelde identiteit

OJCM - Overleg Joden, Christenen en Moslims is de website van het project.

Samenwerken aan een gemeenschappelijk doel

Door gezamenlijk te werken aan een doel worden mensen van verschillende culturele en/of religieuze achtergronden afhankelijk van elkaar in het sociaal contact. Het samenwerken om tot een gemeenschappelijk doel te komen, kan leiden tot een gedeelde identiteit binnen die groep. Er kan een omschakeling plaatsvinden van het wij-zij-denken naar een meer inclusieve vorm van denken als ‘wij’. Samenwerken tussen twee verschillende groepen om een gemeenschappelijk doel te behalen, zorgt ervoor dat deze groepen zich gaan zien als één groep, en daardoor meer positief worden ten opzichte van elkaar. 

Inspirerende voorbeelden waarbij wordt samengewerkt aan een gemeenschappelijk doel: 

1. Lief & Leedstraten 

Lief & Leedstraat is een voorbeeld van de vele buurtinitiatieven die warme ontmoetingen mogelijk maken, juist tussen buurtbewoners die elkaar niet snel zouden ontmoeten. Of die ver van elkaar af staan, een andere mening hebben of andere gebruiken kennen. De straten die bij Lief & Leedstraten zijn aangesloten, hebben een spaarpotje dat beheerd wordt door de ‘gangmaker’ van de straat. Vanuit dat potje kan de straat iets extra’s doen voor een buur die dat even kan gebruiken.

Kijk voor meer informatie op de website van Lief en Leedstraten: Lief en Leedstraat | Een straat waar bewoners actief naar elkaar om kijken. 

2. Stichting De Wereldtuin 

Stichting De Wereldtuin zet onder meer in op kunst tijdens een ontmoeting om verschillende groepen mensen bij elkaar te brengen. Uit een evaluatie van Movisie blijkt dat het bij elkaar brengen van mensen voor een kunstzinnige activiteit een positief effect heeft op meerdere processen die een positieve bijdrage leveren aan het verbeteren van de samenhang tussen verschillende (groepen) mensen in de samenleving.

Lees meer over de Wereldtuin. 

Sociale normen

Een sociale norm is de perceptie van wat typisch of wenselijk is in een bepaalde groep of situatie. Sommige vormen van sociaal contact kunnen ook een sociale norm zetten. Het gaat dan om de situatie dat iemand zelf geen sociaal contact heeft met de andere groep, maar wel vrienden of kennissen met positieve sociale contacten met mensen van de andere groep. In dat geval laten vrienden zien dat het positief en normaal is om contact te hebben met de andere groep, waardoor iemand zelf ook positiever staat ten opzichte van dat contact. Ook rolmodellen – afhankelijk van de doelgroep kunnen dat docenten, jongerenwerkers, politici, bekende Nederlanders, een imam of influencers zijn – kunnen een sociale norm stellen. 

1. Gelijk=Gelijk?

Het lesprogramma Gelijk=Gelijk? maken joodse, islamitische en lhbtiqa+ peer educators taboes bespreekbaar, delen ze hun persoonlijke verhaal en houden basisschoolleerlingen een spiegel voor als het gaat om religieuze, culturele en seksuele diversiteit.

Kijk voor meer informatie in de database antidiscriminatie-interventies van KIS: Gelijk = Gelijk? - Diversion | KIS.

2. #DatMeenJeNiet

Een project dat al afgelopen is, maar waar wel inspiratie uit gehaald kan worden voor het uitdragen van sociale normen, is #DatMeenJeNiet. Bij dit project van Movisie gingen jongeren, ook wel upstanders genoemd, zich gezamenlijk inzetten voor een sterkere sociale norm online. Namelijk: online discriminatie, zoals racisme, antisemitisme, moslimdiscriminatie en validisme (discriminatie op grond van beperking), wordt niet geaccepteerd.

Lees op de website van Movisie meer over het project: #DatMeenJeNiet: online weerbaar tegen discriminatie | Movisie.