Vluchtige empathie vraagt om moreel leiderschap
Waarom worden Oekraïense vluchtelingen warmer onthaald dan andere vluchtelingen? Deze vraag klinkt de afgelopen maanden vaker. Waar komt dit verschil in inleving vandaan? Volgens Kees van den Bos, hoogleraar sociale psychologie aan de Universiteit Utrecht heeft dit alles te maken met 'psychologische nabijheid'.
De eerste scheurtjes zijn al zichtbaar. Niet overal pakt de opvang van Oekraïense vluchtelingen goed uit. Het aantal gastgezinnen met spijt groeit, merken organisaties als het Rode Kruis. Gemeenten op verschillende plaatsen proberen inmiddels andere oplossingen van structurele aard te vinden.
‘Empathie is vluchtig’, zegt hoogleraar Van den Bos. ‘Het is niet eenvoudig om dit gevoel – het verplaatsen in de emoties die anderen doormaken - lang vast te houden.’
De afgelopen tijd is veel gezegd en geschreven over de enorme golf van solidariteit voor de Oekraïners. Columnisten en sociale wetenschappers verwonderen, analyseerden of maakten zich kwaad over het grote contrast in ontvangst bij andere vluchtelingen. Van zulke wijd gespreide open armen is lang niet altijd sprake.
Nabijheid
Volgens Van den Bos heeft deze grote empathie niet alleen te maken met geografische maar zeker ook psychologische nabijheid. ‘Als iemand méér op je lijkt, dan is het gemakkelijker om je te verplaatsen in zijn of haar gevoelens. Dat is bijna een spontaan iets.’
Het gaat om herkenning, dat mensen zich realiseren dat hun grootouders ook hebben moeten vluchten bijvoorbeeld
Hij verwijst naar zijn boek ‘Waarom mensen radicaliseren’, waarin hij beschrijft hoe waargenomen onrechtvaardigheid radicalisering, extremisme en terrorisme aanwakkert. ‘Hierin beschrijf ik ook een model waaruit blijkt dat je onder bepaalde omstandigheden wanneer je iemand tegenkomt uit een groep waar je zelf geen lid van bent, spontaan schrikreacties zal krijgen. Dit wordt nog versterkt wanneer je een slechte dag hebt gehad, je onzeker over jezelf bent of anderszins niet lekker in je vel zit.’ Opvallend, deze spontane reacties komen ook voor bij mensen die zich open willen opstellen naar mensen van andere groepen.
Bijstellen
Dit alles betekent volgens Van den Bos niet daar niets tegen te doen valt. ‘Na die bijna automatische schrikreactie kun je dat beeld zeker nog wel bijstellen en je bijvoorbeeld wel verplaatsen in vluchtelingen die niet op ons lijken. Maar dat vraagt wel meer denkkracht.’
‘Dat is dus het dubbele aan empathie, we zijn in staat om ons betrokken te voelen en ons in te leven, maar dat doen we vooral bij mensen die op ons lijken.’
De sociaal psychologie bestudeert wat mensen beweegt, voelen, doormaken en doen in relatie tot de ander, benadrukt hij. ‘Dit betekent overigens zeker niet dat we zaken als discriminatie of puur racisme daarmee goed keuren.’
We zijn in staat ons in te leven in de ander, maar dat doen we vooral bij mensen die op ons lijken
Herkenning
Om tot handelen en actie over te gaan is volgens de hoogleraar alleen empathie – het verplaatsen in de gevoelens van de ander - niet voldoende. ‘Het gaat ook om de herkenning. Dat mensen zich realiseren dat hun grootouders ook hebben moeten vluchten bijvoorbeeld. Of hartverscheurende beelden aan de grens echt zien en tot je door laten dringen.’
KIS onderzoeken over opvang en integratie van vluchtelingen
Opvang, integratie en participatie van vluchtelingen vragen volop aandacht van beleidsmakers. KIS ondersteunt, vanuit eigen kennis en vanuit het Verwey-Jonker Instituut en Movisie, met kennis en inzichten die opnieuw relevant zijn. In dit artikel hebben we relevante kennis en inzichten op dit thema voor je op een rijtje gezet.
Die combinatie van inleven en herkenbaarheid kan mensen motiveren om bijvoorbeeld naar de Oekraïense grens te rijden en mensen onderdak te bieden. ‘Daar kan ook heel mooi en duurzaam gedrag uit voortkomen. Dat zie je ook bij mensen die zich al jaren inzetten voor VluchtelingenWerk.’
Portemonnee
Toch maakt de hoogleraar zich wel zorgen. ‘Je ziet nu al scheurtjes ontstaan. Het wordt helemaal ingewikkeld wanneer we de sancties richting Rusland in onze portemonnee gaan voelen. Dan komt die solidariteit wel onder druk te staan en krijgt het de structuur van een sociaal dilemma.’
Hij wijst ook op het schromelijke tekort aan woningen. ‘De asielzoekerscentra lopen over, situaties die we voorheen op vluchtelingenkampen in Lesbos zagen, zien we nu in Ter Apel. Mensen die hier wel degelijk mogelijk blijven, stromen niet uit omdat er geen geschikte woningen zijn. Dit alles zorgt dat de maatschappelijke solidariteit voor andere vluchtelingen nog verder onder druk komt te staan.’
Empathie stimuleren
Hij raadt de overheid dan ook aan om hier goed mee te om gaan. ‘Het is volgens mij belangrijk om aan de hand van concrete verhalen die vergelijkbaarheid benadrukken die empathische reactie te stimuleren. Ook voor mensen die niet op ons lijken.’
En deze tijd vraagt om moreel leiderschap. ‘Een nieuwe staatssecretaris die pasgeleden nog zei: ‘Ik vind gelukszoekers helemaal geen negatief label. Zijn we niet allemaal op zoek naar geluk.’ Dat soort uitspraken zijn belangrijk.’
Auteur: Jessica Maas
Kees van den Bos is sinds 2001 hoogleraar Sociale Psychologie met Inbegrip van de Sociale Psychologie van de Organisatie en sinds 2013 tevens hoogleraar Empirische Rechtswetenschap aan de Universiteit Utrecht.