Wanneer stapt een activist naar de rechter?

Je kunt twee wegen inslaan als activist: eentje die langs de politiek voert en eentje die langs de rechter voert. Waarom kies je ervoor om de rechterlijke weg te bewandelen?, vraagt gespreksleider Lucella Carasso aan Koos van den Berg. Hij is advocaat van Urgenda, de organisatie die het bij de rechter voor elkaar kreeg dat Nederland de CO2-uitstoot flink moet terugbrengen. Een historische overwinning in de rechtszaal op de staat.

'Rechters zijn getraind om emoties en eigen mening uit te schakelen.'

De politiek is niet overgeslagen, vertelt van Van den Berg. Kamerleden zijn netjes met stukken op de hoogte gehouden. 'Het probleem is dat het klimaatdebat in de politiek totaal gepolariseerd is. Politici houden elkaar in gijzeling. Met alle respect voor politici, voor wat ze kunnen en proberen. Maar als je ze op tv ziet: het zijn allemaal soundbytes. Er vindt geen gedachtewisseling plaats.' Het idee ontstond dat de ontvankelijkheid bij de rechter voor dit vraagstuk veel groter zou zijn, vervolgt Van den Berg. 'Die zijn getraind om hun emoties en hun eigen mening uit te schakelen. Dus gewoon te luisteren naar de argumenten en vervolgens zakelijk te wegen wat de consequenties van deze feiten zijn in het licht van de wetgeving.' En de ernst van het klimaatprobleem is daarbij van belang. Je gaat niet om ieder wissewasje naar de rechter omdat het beleid je niet aanstaat, aldus Van den Berg. 'Maar een staat heeft een maatschappelijke zorgvuldigheid in acht te nemen.'

Ook Quinsy Gario, schrijver, dichter en kunstenaar, deed zijn best om eerst via de politiek zijn punt - 'Zwarte Piet is racisme' - te maken. Maar gesprekken met burgemeester Van der Laan van Amsterdam en zijn ambtenaren en verdere lobby leverden niets op. Uiteindelijk stapte hij naar de rechter. 'Geweldig! Als de politiek weigert kleur te bekennen dan is de rechtszaal de beste plek om te zijn. Daar wordt getoetst naar de letter en de geest van de wet.'

Voor Jelle Klaas, advocaat in de bed-bad-broodzaak, was het logisch om via de rechter te procederen. 'Die mensen hebben geen onderdak en dan zul je wat moeten.' In zijn werk voor het Nederlands Juristen Comité voor de Mensenrechten ligt het wat genuanceerder. Daar wordt voortdurend afgewogen of een politieke lobby dan wel een juridische procedure de meest kansrijke weg vormt.

Risico's van een rechtszaak

Zijn er risico's om beleid ter discussie te stellen via de rechter? 'Jazeker', stelde Klaas, 'er kunnen mensen over je heen vallen, je timing kan verkeerd zijn.' Hij gaf de aangiftes tegen Wilders als voorbeeld. 'Hoe begrijpelijk ook, ik ben bang dat die rechtszaak vooral Wilders in de kaart zullen spelen.'

Een ander risicoscenario voor activisten werd Van den Berg voor de voeten geworpen: het kabinet ondertekent geen verdragen meer omdat ze denken 'straks worden we eraan gehouden'. Dat kan, antwoordde de Urgenda-advocaat. 'In Engeland speelt de discussie om uit het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens te stappen. Ze zijn bang dat een buitenlandse rechter hen gaat voorschrijven wat ze moeten doen. Daar kunnen ze slecht tegen.'

Veranderingen in het politieke debat

Van den Berg heeft de stellige indruk dat het Nederlandse politieke debat over de CO2-uitstoot na de rechterlijke uitspraak een enorme boost heeft gekregen. 'Nu wordt gesproken over het sluiten van alle kolencentrales. Dat was vóór de uitspraak ondenkbaar. Gario ziet dezelfde ontwikkelingen: 'Iemand zei laatst tegen me: in drie jaar tijd is het gegaan van geen discussie naar bijvoorbeeld scholen in Utrecht die helemaal geen Zwarte Piet meer hebben.' 

Wat betekenen de ontwikkelingen voor het vak van rechter? Krijgt de rechter door deze ontwikkelingen niet een politiek profiel en is dat wel wenselijk?, vraagt de gespreksleider Carasso. Klaas: 'Het is superpolitiek. De rechter is er om de fundamentele ondergrens voor rechten te bewaken. De rechter moet daarin altijd een belangenafweging maken.' Maar kan een rechter niet in de problemen komen, bijvoorbeeld omdat hij zich zo vóór het klimaat uitspreekt? Van den Berg is stellig in zijn antwoord: nee. 'De Urgendazaak gaat over de vraag: mag de overheid zijn burgers aan zo'n groot gevaar blootstellen. En als het antwoord dan nee is, dan is de volgende stap: doe er dan wat aan. De zaak ging niet over beleid maar heeft wel gevolgen voor het beleid.'

Is de rechter goed genoeg toegerust om zich over deze grote kwesties uit te spreken? Zijn ze deskundig genoeg? Daar zijn de panelleden over verdeeld. Van den Berg: 'In onze zaak wel. Ze hebben zich goed voorbereid.' Volgens Gario had de Raad van State zich niet goed voorbereid. 'Die heeft enkel naar de bestuursrechtelijke kant gekeken en niet naar de kanten van de mensenrechten.'