Wat worden de maatschappelijke trends en thema’s van 2018?

‘We kunnen én moeten het vraagstuk rondom integratie en opvang vluchtelingen oplossen’
Alexander Rinnooy Kan, universiteitshoogleraar Economie en Bedrijfskunde Universiteit van Amsterdam

‘De nieuwe minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid [Wouter Koolmees, red.] zal zich zeker willen manifesteren op dit thema. Los van het feit dat het een partijgenoot van me is, heb ik veel vertrouwen in hem. Ik kijk daarbij vooral naar de arbeidsmarkt omdat die belangrijk blijft als integratiefactor. En daarop valt nog veel te verbeteren. De minister snapt dat op dit terrein het nodige van hem wordt verlangd. Verder blijft de discussie urgent hoe we vluchtelingen moeten opvangen. Ik blijf daarbij optimistisch. Niet dat het vraagstuk zich gemakkelijk laat oplossen maar het kan en moet. Bemoedigend ook dat een grote groep burgers zich in Nederland als vrijwilliger inzet voor de opvang en integratie van vluchtelingen.

Ik hoop niet dat de polarisatie zal toenemen in de samenleving. We scoren in internationaal opzicht heel hoog op de ranglijsten die sociale cohesie meten. Maar je ziet tegelijkertijd ook in Nederland de ontevredenheid toenemen bij bepaalde bevolkingsgroepen. En dat slaat soms om in egoïsme. Ik wens Nederland toe dat we het evenwicht terugvinden. Hoe we dat realiseren hangt samen met de vraag of en hoe burgers op lokaal niveau dat kunnen beïnvloeden. Gemeenten moeten de vrijheid krijgen om dat te faciliteren.’

‘Zowel politieke partijen als religieuze groepen gaan meer lawaai maken’
Jan Jaap de Ruiter, arabist aan Tilburg University

‘Over 2017 zei ik vorig jaar: “Ik verwacht dat het Trump-effect in Europa groot zal zijn en dat de populistische krachten gaan winnen. Het tegengeluid zal daardoor weer harder worden.” Zoals we aan onze eigen verkiezingen kunnen zien, heeft het wel degelijk winst opgeleverd, voor bijvoorbeeld Wilders, maar van een echt Trump-effect wil ik nog niet spreken. Hoewel het tegengeluid in 2017 harder is geworden, verwacht ik dat we het in 2018 pas echt gaan horen. Het systeem werkt nog steeds, maar kraakt harder in zijn voegen dan in 2017. Er zijn veel partijen in de Nederlandse politiek die ‘lawaai’ maken, ik verwacht dat deze partijen zich nog meer gaan profileren in 2018. Dat geldt overigens niet alleen voor de politiek, maar ook voor religieuze groepen. Bijvoorbeeld de mainstream moslimgemeenschap, de gematigde groep. Die hoor ik nu nog te weinig in het politieke debat. Het debat verhardt steeds meer en het wantrouwen stijgt. Deze mainstream groep met mensen als Enis Odaci en de andere middengeluiden die zich profileren op de interreligieuze website Nieuwwij, kan bijdragen aan het politieke debat en wellicht voorkomen dat het salafisme aan terrein wint.’

‘We komen meer voor onze ideeën op, maar de bruggenbouwer staat onder druk’
Naima Azough, was Tweede Kamerlid en speciaal rapporteur extremisme en is lid van de Raad van Advies van KIS

'Wat eerst onder de radar bleef, wordt nu openlijk besproken en mensen zijn assertiever, strijdbaarder'

'Wat in 2018 sterker de nadruk zal krijgen is een groeiende gekozen vervreemding. Daarmee bedoel ik dat mensen ervoor kiezen om zowel op individueel als op groepsniveau meer gefocust zijn op zichzelf of op hun groep evenals hun eigen ideeën en belangen. Het is geen nieuwe trend, maar zal wel toenemen vermoed ik. De verschillen tussen groepen tekenen zich scherper af, of het nu gaat om verschillen als stad en platteland, links en rechts, of autochtoon en bicultureel. Ik zie dit óók als een positieve ontwikkeling. Wat eerst onder de radar bleef, wordt nu openlijk besproken en mensen zijn assertiever, strijdbaarder. Botsingen hoeven niet voortdurend te worden geproblematiseerd. Tegelijkertijd staat de bruggenbouwer wel onder druk. ‘Dare to be grey’ wordt steeds meer een opgave, want het midden wordt van alle kanten veracht. Hier ben ik wel kritisch op. Want het midden is ook nodig, immers alleen via het midden kunnen we oversteken. Als dat weg valt, hebben we een groot probleem zoals we nu al zien in verschillende vormen van extremisme. De toekomst is gebaat bij inzet op gemene delers via het eigen verhaal. Want alleen problematiseren is maar weinig effectief. Zet in op de universele, wederkerige identiteiten en verhalen, ieder van ons is dochter of zoon, velen van ons zijn moeder of vader, komen uit Rotterdam of Winterswijk, zijn getrouwd of gescheiden. Ik zie dat programmamakers en theatermakers ons daarin voorgaan en ons door hun eigen verhalen een verbindende spiegel weten voor te houden.’

‘Ook “wit” moet naar zichzelf gaan kijken’
Glenn Helberg, psychiater en activist

‘In de verkiezingen van 2017 zag ik tot mijn teleurstelling een verrechtsing. In de samenleving zie je dan ook dingen gebeuren die bij die verrechtsing horen. Alles is interactie. Je kunt niet iets doen zonder dat het gevolgen of effecten heeft. Op jouw handelingen komt een reactie. Maar, een van de reacties die we nu geven is schreeuwen. Dat geschreeuw zorgt ervoor dat er een proces op gang komt. Maar wat ik mij afvraag is: waarom schreeuwen we zo? Wat is er gebeurd met onze nuchterheid en waarom zijn we allemaal zo emotioneel? Denk aan de discussie rondom Zwarte Piet. Die was al langere tijd aanwezig, nu identificeren we het. Maar, waar ‘zwart’ zich veelal bezighoudt met het veranderen van de gedachten van ‘wit’, moet ook ‘wit’ naar zichzelf gaan kijken. Ook ‘witheid’ moet onderzocht worden. Erken dat je soms naar hetzelfde kijkt, maar iets anders ziet. Die verschillende perspectieven vragen om zelfonderzoek.’

‘We staan nu écht voor de keuze: wel of niet in elkaar investeren’
Abdulwahid van Bommel, theoloog en schrijver

'Als we elkaar kennen, dan heeft nepnieuws een veel kleinere kans'

‘In 2018 staan alle inwoners van Nederland voor een keuze: wel of niet investeren in elkaar. Onze levensbeschouwingen en wereldbeschouwingen kunnen we niet geïsoleerd van de dagelijkse werkelijkheid in aparte vakjes parkeren. Wij vormen de samenleving. Dat betekent dat we van elkaar op de hoogte dienen te zijn. Dat we bijvoorbeeld de urgentie van een gezamenlijke visie op ecologie en economie inzien. Als we elkaar kennen en van elkaars intenties op de hoogte zijn, dan heeft bijvoorbeeld ‘nepnieuws’ een veel kleinere kans. De interpretatie van ‘de democratische rechtsstaat’ en die van ‘de islam’ hebben elk hun eigen dynamiek. Beide systemen zijn voortdurend in beweging. Nu worden vaak de mensen die het hardste schreeuwen van beide systemen in de media en de politiek met elkaar in gesprek gebracht. Want: geheid vuurwerk. Het gevoel van onveiligheid dient te worden bestreden. Daar heb je bijvoorbeeld als moslim, maar natuurlijk als mens, een gedeelde verantwoordelijkheid in. Dat wat goed en kwaad voor jou is, is het ook voor mij. Het is niet zo dat een andere groep, een heel ander waardenstelsel naleeft. Zeker niet wat betreft veiligheid en vertrouwen. Mijn advies voor 2018 is daarom: investeer in elkaar en leer elkaar kennen.’

‘Diversiteit de maat nemen’
Nico van Rossen, programmamanager Onderwijs, Jeugd, Zorg & Diversiteit bij gemeente Amsterdam

‘De Pakistaanse-Britse schrijver Mohsen Hamid toont in Exit West op soms magisch-realistische wijze de psychische verscheurdheid die migratie bij migranten teweeg brengt. Zijn boek laat ook de vervreemding van mensen zien die hun hele leven op dezelfde plek wonen terwijl hun omgeving, onder andere door de gevolgen van migratie, grondig veranderd is. Zijn boek heeft veel media-aandacht gekregen. De media-aandacht voor diversiteit van de laatste paar jaar is denk ik ook niet eerder zó intensief is geweest. Interessant is dat het spectrum steeds breder wordt. Nog steeds is etniciteit of herkomst een overheersend perspectief, de recente aandacht voor de eenzijdige samenstelling van groepen proefpersonen bij de ontwikkeling van medicijnen past in dezelfde trend. Maar oudere Nederlanders met een migratieverleden doen een ander beroep op zorg- en hulpverlening dan de veel homogenere groep van enkele decennia geleden. Bedrijven en dienstverleners beseffen als eerste wat een diverse klantengroep betekent: hun verdienmodel is er immers mede op gebaseerd. Als je werkelijk rekening houdt met diversiteit, en met de positieve kracht van verschillen, dan draagt dat bij aan een situatie waarin iedereen naar vermogen kan meedoen. Inclusiviteit leidt tot minder vervreemding en minder verscheurdheid.’

‘De acceptatie van etnische diversiteit neemt verder toe’
Hans Boutellier, wetenschappelijk directeur Verwey-Jonker Instituut en bijzonder hoogleraar Veiligheid en Veerkracht

‘Get real, dat blijft belangrijk voor 2018. Wat in 2017 in gang is gezet, krijgt in 2018 meer inhoud. Voor 2017 zei ik een jaar geleden: “De multi-etnische ontwikkeling van het Westen en dus ook van Nederland is een feit. Daar kun je wel over gaan jeremiëren maar dat is geen realistisch uitgangspunt. Deal with it! dat wordt de houding van 2017.” Dat blijkt ook het geval te zijn volgens het Sociaal en Cultureel Planbureau: de acceptatie van etnische diversiteit neemt toe. Wat in 2017 in gang is gezet, krijgt in 2018 gevolg. Waar op politiek vlak afgelopen jaar nogal ‘wilde’ uitingen werden gedaan, krijgen deze in het komende jaar intellectueel meer vorm, vermoed ik. KIS wil in die samenleving een ontnuchterende rol spelen. Door middel van rationele kennis willen we mensen  pragmatischer laten kijken; we moeten immers samen verder. Daarom staat voor KIS in 2018 impact en implementatie centraal. Het in de praktijk laten doorwerken van onze kennis. We zijn positief geëvalueerd en mogen vier jaar verder. Voor onze projecten is het belangrijk dat we een algemeen gevoel creëren van ‘doorgaan’. De samenleving die diversiteit productief weet te maken, heeft immers de beste papieren voor de toekomst.’

‘Vrijheid van meningsuiting en recht op demonstratie staan onder druk’
Annemarie van Hinsberg, programmamanager KIS bij Movisie

‘Door de toegenomen diversiteit in onze samenleving, zoeken we naar nieuwe manieren om ons tot elkaar te verhouden. Dit verloopt niet altijd even soepel. Heilige huisjes worden aangetast, heersende opvattingen en waarden worden ter discussie gesteld. Soms op een manier die bij anderen weerstand en tegenactie oproept. Denk aan de demonstratie van de actiegroep Zwarte Piet = Racisme in Dokkum. Of (tegen)demonstraties van Pegida of Welkom Vluchtelingen. Het antwoord daarop is steeds vaker repressie. Zo zijn dit jaar onder de vlag van gevaar voor openbare orde en veiligheid verschillende demonstraties verboden. Ik denk dat de vrijheid van meningsuiting en het recht op demonstratie daardoor steeds meer onder druk komen te staan. Ook het recht op privacy wordt steeds verder aangetast, bijvoorbeeld om radicaal gedachtegoed zo vroeg mogelijk de kop in te drukken. Mensen laten zich echter niet meer de mond snoeren. Wie niet wordt gehoord, zal proberen om nog steviger van zich te laten horen. Ook in 2018. Ik hoop dat we de confrontatie durven aan te gaan met de grondwet als gemeenschappelijke ijkpunt.’