Persoonlijke dialoog over onze gedeelde slavernijgeschiedenis: mijn ervaringen met de Keti Koti Tafel

In zekere zin is dat laatste namelijk zorgelijker: het lijkt erop dat decennialange protesten tegen racisme en discriminatie in ons land, tegen de uitdossing van Zwarte Piet en tegen de achterblijvende positie van zwarten aan heel veel mensen voorbij is gegaan zonder dat zij zich serieus zijn gaan afvragen wat de reden van deze protesten was. Belangrijker nog is dat we moeten constateren dat in al die jaren geen werkelijke uitwisseling over racisme en discriminatie op gang is gekomen tussen groepen in onze samenleving. Er is geen uitwisseling geweest van verschillende perspectieven en ervaringen.  

De afgelopen jaren hebben wij met onze Keti Koti Tafel zo’n 14.000 mensen in binnen- en buitenland met elkaar in een dialoog gebracht over deze thema’s. Ik weet hoezeer dergelijke gesprekken van belang zijn om wederzijds begrip en empathie tot stand te brengen: een eerste stap op weg naar een gezamenlijke bestrijding van racisme en discriminatie. Dit wordt ook bevestigd door een onderzoek van Movisie en het Kennisplatform Inclusief Samenleven (KIS) naar ‘Wat werkt bij het verminderen van discriminatie?’ waarin de Keti Koti Tafel als een effectieve interventie wordt aanbevolen.

De oorsprong van die Keti Koti Tafel ligt zo’n twintig jaar achter mij, toen ik door mijn Joodse man uitgenodigd was om bij hem thuis tijdens het Joodse Paasfeest de Seideravond te vieren. De handleiding voor die avond - de Haggadah - brengt de deelnemers middels verhalen, rituelen, gespreksonderwerpen, liederen en een symbolische maaltijd weer terug naar de Exodus, het verhaal van de bevrijding uit de slavernij en de uittocht van het Joodse volk uit Egypte van zo’n drieduizend jaar geleden. Die ervaring ontroerde mij, maar riep ook enige jaloezie op. In mijn opvoeding speelde de Nederlandse slavernijgeschiedenis geen rol van betekenis, terwijl mijn overgrootmoeder nog in slavernij heeft geleefd! Tegelijkertijd was de nasleep van het hardvochtige en gewelddadige slavernijbestaan nog op allerlei manieren voelbaar thuis en buitenshuis zonder dat ik daar precies de vinger op kon leggen. Patronen van gedrag, stereotyperende opvattingen en bevooroordeelde houdingen deden zich steeds voelen in mijn leven: van de neerbuigende tot ronduit racistische opmerkingen van onze leraren, de structurele discriminatie die vooral mijn broers moesten ondergaan, tot en met de weinig empathische bevelshuishouding in mijn gezin van herkomst.

Deze confrontatie tussen verschillende manieren van omgang met een pijnlijke geschiedenis heeft ons vervolgens gemotiveerd om de Keti Koti Tafel te ontwikkelen: een ‘invented tradition’ waarmee zwarte en witte deelnemers samen stilstaan bij onze gedeelde slavernijgeschiedenis en de gevolgen daarvan. In de afgelopen dertien jaar heb ik samengewerkt met tientallen culturele, onderwijs- en overheidsinstellingen en andere organisaties in Nederland, de VS en Duitsland om deze Keti Koti Tafels te organiseren.

Deze dialoogtafel bestaat uit een aantal belangrijke ingrediënten, die allen van belang zijn om het beoogde effect te bereiken. Ten eerste een aantal rituelen en liederen die de bijzonderheid van de bijeenkomst onderstrepen en de deelnemers helpen om zich enigszins te verplaatsen in de ervaring van discriminatie en racisme van slaaf-gemaakte mensen en hun nazaten. Ten tweede een gereconstrueerde slaven-maaltijd die gezamenlijk gegeten wordt en die bijdraagt aan de vereiste vertrouwelijke en intieme sfeer van de bijeenkomst. Ten derde de gestructureerde en gefaciliteerde dialoog, die de deelnemers helpt om persoonlijke ervaringen, emoties en inzichten uit te wisselen aan de hand van specifieke vragen.

De dialoogvragen ontwikkelen wij meestal in samenwerking met de betrokken organisaties omdat wij daarbij rekening houden met de verwachte deelnemers en de plaats en context van de bijeenkomst. Aan de hand daarvan bepalen wij een overkoepelend thema, zoals emoties en familiegeschiedenissen, stilzwijgen en burgermoed, overeenkomsten en verschillen, of iedere stem telt. Aan de hand van drie bijpassende vragen wisselen de dialoogpartners met elkaar hun ervaringen in het verleden uit, bespreken hun actuele gevoelens en formuleren tenslotte hun mogelijke intenties voor de toekomst. Hoewel het thema en de vragen niet eens zo uitzonderlijk zijn, blijken de dialogen dat voor een groot deel van de deelnemers wél te zijn en grote indruk op hen te maken. Wij zijn momenteel bezig met een effectonderzoek met vragenlijsten en diepte-interviews, om nog meer inzicht te krijgen in die ervaringen en effecten.

Terugblikkend op honderden Keti Koti Tafels en evenzovele gesprekken met deelnemers achteraf, wil ik hier voorlopig alvast een aantal lessen trekken uit deze ervaringen:

1. Ondanks het feit dat we volgens velen in een individualistische en gepolariseerde samenleving wonen en mensen zich veelal in een beperkte informatiebubbel bevinden, blijken deelnemers bereid om heel persoonlijke en zelfs intieme ervaringen en emoties te delen met een wildvreemde gesprekspartner. Dit geldt niet alleen voor deelnemers die zich via zelf-selectie aanmelden maar ook voor hen die bijvoorbeeld via hun werkgever of onderwijs deelnemen.
2. Waar debat en discussie veelal tot verharding van standpunten en dientengevolge tot polarisatie blijken te leiden, draagt een persoonlijke dialoog veelal in sterke mate bij tot wederzijdse empathie en begrip. Juist door aandachtig naar de persoonlijke ervaringen, emoties en inzichten van een ander te luisteren voelt men zich in zijn of haar schoenen staan, waardoor authentieke gevoelens worden opgeroepen.
3. Dit soort effecten van de persoonlijke dialoog blijken echter mede afhankelijk van de context waarin die dialoog gevoerd wordt. Onze dialoog wordt gekenmerkt door de geritualiseerde context van de Keti Koti Tafel, in combinatie met een uitgewerkte structuur waarin aandachtig luisteren minstens even belangrijk als praten is en zorg wordt besteed aan een democratische verdeling van tijd en aandacht. Dit draagt bij aan een veilige en vertrouwde context waardoor deelnemers gebruikelijke reserves en terughoudendheid laten varen.
4. Vanwege de geritualiseerde en gestructureerde context van de dialoog blijkt het heel goed mogelijk om ook een grote groep van deelnemers een dergelijke persoonlijke dialoog te laten voeren. Wanneer momenten van plenaire toelichting en debriefing op een zinvolle manier afgewisseld worden met zorgvuldig getimede periodes van dialoog, dan blijken deelnemers de mogelijkheden van de persoonlijke uitwisseling gretig te benutten. Dit hebben wij talloze malen ervaren met groepen tot 250 deelnemers, terwijl wij dit jaar op 1 juli - vanwege de pandemie - via een online Keti Koti Tafel vanuit Het Nationaal Theater in Den Haag de dialoog van zelfs zo’n 1400 deelnemers in hun huiskamers faciliteren.

Structuurschema van de Keti Koti Tafel dialoog, ontleend aan ‘A Tori’ - Handleiding van de Keti Koti Tafel (Zandwijken & Keestra, 2018)

Wij kunnen dus alleen maar instemmen met onze regering die op 1 juli 2019 aan de Kamer schreef dat zij 'het van groot belang [acht] dat er een dialoog over het slavernijverleden en de doorwerking daarvan in de hedendaagse samenleving plaatsvindt gericht op een bredere erkenning en inbedding van dit gedeelde verleden.' Eergisteren, 29 juni 2020, hebben de Provinciale Staten in Noord-Holland zelfs besloten dat dialoogtafels zoals onze stichting die organiseert, ingezet moeten worden voor de strijd tegen racisme en discriminatie. Ik weet zeker dat op de avond van 1 juli 2020 meer dan duizend deelnemers aan de Keti Koti dialoogtafel in het hele land met deze besluiten instemmen omdat zij de betekenis van zo’n dialoog aan den lijve zullen hebben ondervonden.