Zonder taal geen thuis

Wie nooit heeft gewoond in een land waar je de taal niet begrijpt, heeft waarschijnlijk niet door hoezeer taal ons dagelijks leven bij elkaar houdt. Denk aan iets simpels zoals de juiste bus vinden als je niet kunt lezen of aan de dokter met handen en voeten moeten uitleggen waar je last van hebt.

Ik had er nog nooit bij stilgestaan, totdat een opdrachtgever mij drie jaar geleden de eer gaf om het levensverhaal van haar moeder Tiny op te schrijven. Tiny was twintig jaar lang de coördinator van de Vrouwentaalgroep Zeist, waar zij taallessen verzorgde voor vluchtelingen- en migrantenvrouwen.

Zelfredzaamheid en zelfvertrouwen

Als advocaat kwam Tiny veel asielzoekers en immigranten tegen onder haar cliënten. Ze merkte hoe veel problemen voortkwamen aan het gebrek van taalkennis. Geïnspireerd door deze contacten besloot zij zich in te zetten voor de Vrouwentaalgroep. Hier kwam ze erachter dat taal heel veel meer is dan alleen een communicatiemiddel. Taal stond voor de vrouwen die zij hielp gelijk aan onafhankelijkheid, zelfbewustheid en zelfredzaamheid.

De groep waar Tiny zich over ontfermde, bestond voornamelijk uit onzichtbare en geïsoleerde vrouwen van gastarbeiders. Het overgrote deel van de deelnemers was van Marokkaanse afkomst en niet zelden analfabeet. Deze vrouwen kwamen de deur bijna niet uit, tenzij dit samen met hun echtgenoot was. De vrijwilligsters van de Vrouwentaalgroep kwamen dan ook bij de vrouwen thuis, om praktische problemen zoals vervoer en vormen van sociale controle waar deze vrouwen mee te maken hadden, te vermijden. Ik weet nog dat Tiny grapte dat ze zich altijd schaamde voor haar eigen huis als ze binnenkwam bij een van deze vrouwen. De vloeren blonken altijd. Een aantal van hen dweilden bijvoorbeeld drie keer per dag, er was ten slotte weinig anders te doen als hun man en kinderen de deur uit waren.

'Taal is heel veel meer dan alleen een communicatiemiddel'

Dankzij de taallessen van Tiny en haar medevrijwilligsters heeft een aantal van deze vrouwen het tot het hoger onderwijs geschopt. Maar, benadrukte Tiny, dat ging met hele kleine stappen. Een nieuw geleerd woordje was een overwinning, vijf woordjes op een dag betekende euforie. Tiny vertelde me dat de grootste hobbel vaak het lage zelfvertrouwen van vrouwen was; ‘Ik ben nooit naar school geweest, dus ben ik dom, dus het heeft geen zin om naar school te gaan.’

Hierdoor blijven vrouwen vaak in een vicieuze cirkel hangen. Er kan echter ook een positieve cirkel opgang worden gezet, zo bleek uit Tiny’s verhalen. De taal onder de knie krijgen zorgt voor inclusie in de samenleving en dit zorgt weer voor zelfvertrouwen in het eigen kunnen. Wie zelfvertrouwen heeft, zal eerder onafhankelijk dingen ondernemen.

Huidige generatie nieuwkomers

De groep waar Tiny mij over vertelde is echter heel specifiek – ongeletterde en geïsoleerde vrouwen, vaak van middelbare of oudere leeftijd. Veel van de jongere vluchtelingen die de laatste jaren zijn opgenomen in Nederland hebben een opleiding gedaan in hun vaderland en spreken bijvoorbeeld Engels als tweede taal. Zij zijn in dat opzicht meer zelfredzaam dan de vrouwen die tien tot twintig jaar geleden gebruikmaakten van de Vrouwentaalgroep.

'Wie de taal onder knie heeft, krijgt zelfvertrouwen en wie zelfvertrouwen heeft onderneemt eerder iets'

Ook lijkt sociale controle bij deze generatie een minder grote rol te spelen. Het is normaler vandaag de dag dat vrouwen zelfstandig naar bijvoorbeeld een taalschool gaan, waar ze dan gemengd met mannen les krijgen. Dit was voor veel van de vrouwen die Tiny lesgaf ondenkbaar.

Maar, taal is meer dan zelfredzaamheid en zelfvertrouwen. Wat mij het meest is bijgebleven uit mijn gesprekken met Tiny is dat ze zei: ‘Zonder taal kan je je niet thuis voelen.’ Ik vraag aan een vriendin, die drie jaar geleden vluchtte uit Syrië, of ze het daarmee eens is. Ze denkt even na en zegt dan: ‘De taal leren geeft niet alleen een gevoel van thuiszijn. Het heeft ook te maken met de kansen die de taal spreken je biedt. Het zijn die kansen die je, je thuis laten voelen.’

Hoewel de vrouwen die Tiny lesgaf en de huidige generatie nieuwkomers met verschillende problemen worstelen, hebben ze een ding gemeen: taal is cruciaal. Niet alleen om te integreren en participeren, maar ook om op je best te kunnen presteren in de maatschappij. Want is dat niet wanneer je je ergens het meest thuis voelt?

In februari 2016 overleed Tiny. Ik wil deze blog dan ook graag aan haar en het werk dat zij deed opdragen.