De kracht van storytelling

'Totdat het verhaal van de jacht door de leeuw wordt verteld, zal het verhaal van de jacht altijd de jager verheerlijken.' Met dit Zimbabwaanse spreekwoord vat Aminata Cairo samen waar de kracht en tegelijkertijd ook de kwetsbaarheid van het vertellen van verhalen in schuilt.

Diversiteit betekent niet meer en niet minder dan dat er verschillen bestaan, er bestaat een enorme variatie aan mensen en dus aan (levens)verhalen. Maar de verschillen zijn vaak gekoppeld aan (al dan niet geaccepteerde) ongelijkheid. Welke verhalen worden er verteld? Welke verhalen (mogen) klinken? Wiens verhaal wordt gehoord? En welke verhalen horen we nooit?

Jennifer Tosch, die al enkele jaren in Amsterdam de Black Heritage Tours organiseert, verwoordde het onlangs in een interview als volgt: 'Als je maar één verhaal vertelt, is het niet zo zeer dat dat verhaal verkeerd is, maar het is wel incompleet.'

Onzichtbaar

'Mijn hele leven heb ik te horen gekregen, ‘als je je best maar doet, dan kom je er wel’, vertelt Cairo. 'Maar toen ik tijdens het derde jaar van mijn studie in Amerika een bezoek bracht aan Nederland, hing Amsterdam vol met posters gericht op positieve discriminatie, om bruine mensen aan het werk te krijgen. Dat kwam aan als een mokerslag. Ineens zag ik het. Al die bruine mensen waren er altijd al geweest, maar ze kwamen niet aan de bak. In Amerika was ik de discriminatie en segregatie gewend. Maar dat niemand van ons in Nederland ooit had gesolliciteerd bij het openbaar vervoer of de politie, dat kon ik niet geloven. Ik voelde me voorgelogen. Je best doen alleen, was duidelijk niet voldoende. Nu moeten we elkaar helpen om hier overheen te komen. Die wonden moeten helen. We moeten samen een nieuw verhaal maken.'

Polarisatie

Samen een nieuw verhaal maken, ofwel een common ground zoeken, bevat de sleutel tot het bezweren van polarisatie. Die gezamenlijke basis vinden is echter allerminst een eenvoudige opgave. Als er sprake is van polarisatie staan mensen doorgaans lijnrecht tegenover elkaar, luisteren naar de ander en je inleven in andermans perspectief wordt dan steeds moeilijker.

Door niet expliciet te focussen op het conflict, maar door persoonlijke ervaringen te delen, hebben we tijdens onze training in de Molenwijk de kloof tussen de jongere en oudere generatie weten te overbruggen  -  Luuk van der Vaart, Stichting Storytelling Centre

Polarisatie doet zich voor op verschillende terreinen, in het al decennia oude conflict tussen Israel en Palestina, in de Zwarten Pieten discussie, in het (de)kolonisatie debat, in gesprekken over de multiculturele samenleving, rondom de gebeurtenissen met betrekking tot Black Lives Matter, maar ook in diverse stadswijken waar de wensen met betrekking tot het gebruik van de publieke ruimte soms zover uiteen lopen, dat mensen zich niet meer prettig voelen in hun eigen woonomgeving.

Luuk van der Vaart, medewerker van de Stichting Storytelling Centre, in Amsterdam, vertelt hoe in de molenwijk in Amsterdam Noord de gespannen verhoudingen tussen de jongeren en de ouderen verbeterde na een storytelling-project, waarin de ouderen verhalen deelden over hun 'jeugdzondes'. Door niet expliciet te focussen op het conflict, maar door persoonlijke ervaringen te delen, was het mogelijk naar elkaar te luisteren en de kloof tussen beide generaties (deels) te overbruggen.

Verliesgevoelens

In de studie ''Boze burgers’: Omgaan met weerstand tegen de multiculturele samenleving' beschrijft KIS hoe de voedingsbodem voor polarisatie bij die laatste groep is samengesteld uit een algemeen gevoel van onbehagen en ‘verliesgevoelens’. 'Het kan gaan om het verlies van een ideologie (onder andere door de ontzuiling en secularisering), verlies van gemeenschapszin, verlies van politieke invloed en verlies van sociaaleconomische zekerheid (Steenvoorden, 2016). Daarnaast kan een gevoel van verlies van groepsidentiteit en cultuur een rol spelen. Een vermindering van zekerheden en stabiliteit van de samenleving door de invloed van migratie en de multiculturele samenleving (Smeekes & Verkuyten, 2015). Daarbij spelen ook vooroordelen tegenover nieuwkomers en angst voor het onbekende een rol (Smeekes & Mulder, 2016).'

Horen versus luisteren

'Polarisatie is de weerspiegeling van pijn', benadrukt Cairo. 'Als je je comfortabel voelt, als je weet dat je er mag zijn, ga je niet staan schreeuwen. Mensen schreeuwen om hun plaats te claimen, omdat ze het gevoel hebben dat er met hun identiteit gespeeld wordt en dat doet pijn.'

Cairo maakt een belangrijk verschil tussen horen en luisteren. 'Wij hechten vaak veel waarde aan woorden, maar die woorden zijn een uiting van de gevoelens die erachter liggen. Als we alleen de woorden horen en daarop reageren, dan komen we niet tot elkaar. Het gaat erom te luisteren naar wat er onder die woorden ligt. Mensen delen daarmee bijvoorbeeld hun angst en onzekerheid.

Mensen zeggen dikwijls hele domme, kwetsende dingen, bijvoorbeeld dat ik moet oprotten naar mijn eigen land, terwijl ik in Nederland geboren ben. Maar als ik een connectie kan maken met de onderliggende gevoelens, dan kan ik een connectie maken met de persoon. We zijn in de regel veel te veel bezig met hoe een verhaal bij ons binnenkomt. Als je naar de ander luistert, ga je een stap verder, dan kijk je naar de verteller en probeer je je in te leven in waar zijn of haar gevoelens vandaan komen.'

Storytelling versus Story-sharing

Het is precies daarom dat Arjen Barel, mede oprichter van het International Storytelling Festival Amsterdam en auteur van het boek 'Storytelling en de wereld', het woord storytelling eigenlijk een ongelukkig gekozen term vindt. Het focust teveel op het zenden van informatie, op het hebben en willen overbrengen van een boodschap. Hij geeft de voorkeur aan story-sharing, omdat er daarbij een net zo grote rol is weggelegd voor de luisteraar als voor de verteller.

Polarisatie is de weerspiegeling van pijn: als je je comfortabel voelt, als je weet dat je er mag zijn, ga je niet staan schreeuwen  -  Aminata Cairo

'Mensen maken verhalen, en verhalen maken mensen: ze bepalen het weefsel van onze levens en onze identiteit”, zo citeert Barel in zijn boek, Christien Brinkgreve. Hij voegt daar aan toe: “Kwetsbare groepen kunnen door middel van verhalen een veel duidelijker beeld van zichzelf binnen een bepaalde context krijgen.'

Cairo waarschuwt voor storytelling als tovermiddel. 'Mensen willen graag simpele oplossingen, maar het is complex. Onze wereld is het resultaat van eeuwen. Het vraagt voorwerk om je echt te kunnen verplaatsen in de ander.'

Structurele veranderingen

Storytelling moet niet gezien worden als een wondermiddel, vindt ook van der Vaart. 'Het is natuurlijk niet zo dat jij een verhaal vertelt, ik een verhaal vertel en dat als we zo de kring rond zijn, dat het dan allemaal koek en ei is.'

Ook Barel waarschuwt in zijn boek voor de asymmetrische relatie die aan de basis van veel conflicten staat: 'Verhalen staan vaak aan de basis van machtsrelaties. Dominante narratieven zijn erop gericht om een bepaalde groep een dominante positie in een gemeenschap of samenleving te laten behouden. Marginale narratieven helpen andere groepen in een ondergeschikte positie te houden. Vanzelfsprekend is de inzet van deze narratieven contextafhankelijk en onderdeel van het systeem dat we als samenleving met elkaar in stand houden.'

Cairo wijst eveneens op de subtiele mechanismen die verandering bemoeilijken. 'Veranderingen aanbrengen in het grotere verhaal gaat gepaard met afstraffing en beloning. Het vraagt moed om de status quo te verbreken. Diversiteit en inclusie zijn in dit verband misleidende termen en focussen alleen op zichtbare aan- of afwezigheid van marginale narratieven in het grotere, dominante verhaal, niet op de onderlinge verhoudingen die de ongelijkheid veroorzaken en in stand houden.'

In andermans schoenen

Verhalen dagen ons uit om in andermans schoenen te gaan staan. Heel letterlijk is dit te ervaren in het reizende Empathy Museum, waar je een paar schoenen aan kunt trekken en vervolgens een audio kunt beluisteren over de levenswandel van de eigenaar van het schoeisel.

Via storytelling kun je je inleven in een ander en dat verruimt je blik. 'De conceptuele bubbel waar ik in rondloop',  vertelt Cairo, 'is dat ik jou behandel zoals ik wil dat jij met mij omgaat. Dat iedereen er mag zijn, gewoon zoals hij of zij is. En dat dat niet iets speciaals is, maar vanzelfsprekend. Ik hoop dat mensen dat van mij meekrijgen.'

Storytelling of storysharing is niet geschikt als mensen lijnrecht tegenover elkaar staan en niet meer naar elkaar willen luisteren, maar het kan zeker een bescheiden bijdrage leveren aan het overwinnen van vooroordelen. Zoals Barel het zo mooi verwoordt: 'Misschien wel omdat we met verhalen de afstand bewaren die nodig is om dichter bij elkaar te komen.'

Auteur: Camie van der Brug