Wat kunnen we leren van voormalige vluchtelingen?

Die vragen stelden KIS-onderzoekers, wat resulteerde in het nieuwe rapport Toen gevlucht, hoe is het nu?. KIS organiseerde samen met Vluchtelingen Organisaties Nederland (VON) groepsgesprekken met voormalig vluchtelingen die in de jaren tachtig en negentig naar ons land kwamen. De gesprekken gingen over het integratieproces dat zij hebben doorlopen. En passant geven de voormalig vluchtelingen waardevolle tips voor de nieuwkomers én de betrokken instanties.

De ervaringen van voormalige vluchtelingen bevatten waardevolle tips voor nieuwkomers en instanties

Representatief voor de hele groep vluchtelingen die door de decennia heen in Nederland terechtkwam, zijn de gevoerde gesprekken niet. De onderzoekers spraken met mensen uit een beperkt aantal landen. Het doel van het onderzoek is verslag doen van de processen die plaatsvinden rondom integratie. De personen die aan het woord komen in dit stuk zijn geanonimiseerd.

Nederland luilekkerland

Wat leverde het op? Een aantal nieuwe inzichten. Het cliché van Nederland als luilekkerland, waar vluchtelingen alles krijgen, bestaat niet. ‘Als je het ver wilt schoppen, kun je dat zelf voor elkaar krijgen. Je moet niet alles van Nederland laten afhangen’, zegt een uit Iran afkomstige vrouw. ‘Ik heb alles op eigen initiatief gedaan’, zegt een voormalige vluchteling uit Iran. ‘Ook Nederlands leren, al was dat in mijn tijd niet verplicht.’

De taal leren blijkt van doorslaggevende betekenis bij een succesvolle integratie. ‘Stel je voor: je wilt naar het winkelcentrum of de dokter, of je moet formulieren invullen! Ik wilde niet afhankelijk zijn van anderen, ik wilde het graag zelf doen. Zonder taal ben je nergens! Dat is het eerste wat je moet doen als je in een ander land terechtkomt, dan kun je pas verder’, stelt een voormalig vluchtelinge uit Bosnië.

Zonder taal ben je nergens! De taal leren is het eerste wat je moet doen

Naar Nederlandse les gaan, zorgt daarnaast voor een doel, stellen meerdere respondenten. Bovendien levert het contacten op tijdens de taallessen en daarnaast gaat een zinvolle dagbesteding piekeren tegen. ‘De taalcursus gaf mij echt een opleving. Als je thuis zit, ben je in je eentje over de ellende aan het nadenken. Door de lessen kan je er ook op school met mensen over hebben’, zegt een voormalig Afghaanse vluchteling.

Dorp versus stad

Hoewel grote steden de reputatie hebben meer open te staan voor andere culturen dan dorpen of kleine steden, vinden de geïnterviewden dat nieuwkomers in de praktijk vaak beter af zijn in kleine gemeenschappen. ‘In de grote stad is er geen aandacht voor je en wordt er geen rekening mee gehouden dat je bijvoorbeeld de taal nog niet zo goed spreekt’, zegt een voormalig vluchtelinge uit Iran.

Nieuwkomers vinden dat je beter af bent in kleine gemeenschappen

Kleinschaligheid werkt, zo luidt de eensgezinde conclusie in de rapportage. Bovendien is het in een rustige omgeving minder jachtig en word je in een dorp makkelijker ‘gezien.’ Hierdoor houden mensen meer rekening met je, luidt de conclusie. ‘Als mensen aan je zien dat je graag Nederlands wilt praten, dan willen ze je echt helpen. Ze gaan bijvoorbeeld langzamer praten’, zegt een voormalig vluchteling uit Bosnië.

Naast de eigen inzet en de ondersteuning door de overheid, is ook de arbeidsmarkt zelf een belangrijke factor bij het vinden van werk. ‘Ik voelde mij niet schuldig omdat ik een uitkering ontving. Ik wist van mijzelf dat ik het later goed zou maken, maar dat ik eerst de kans moest grijpen om mijn leven op een rij te zetten’, zegt een voormalig vluchteling uit Iran.

Toen mijn zus en ik in Nederland terechtkwamen, voelden wij ons heel schuldig dat we een uitkering ontvingen

Hij blijkt een uitzondering. De meesten respondenten vertellen dat zij geen fijn gevoel kregen bij het ontvangen van een uitkering, omdat zij niet afhankelijk wilden zijn. De al eerder geciteerde voormalige vluchteling uit Bosnië: ‘Toen mijn zus en ik in Nederland terechtkwamen, voelden wij ons heel schuldig dat we een uitkering ontvingen. We moesten naar school en konden verder niks. Daar hebben we veel moeite mee gehad.’

Lessen voor de toekomst

Op de vraag of men zich in Nederland thuis voelt, antwoorden de respondenten zeer divers. De meerderheid voelt zich thuis – volmondig, of ondanks obstakels. Sommigen wonen al heel lang in Nederland, waardoor de band met het land van geboorte is verwaterd. ‘Ik voel mij meer een vreemde ten opzichte van Iran. Langzamerhand raak je die achtergrond kwijt, daarom heet het ook achtergrond; het ligt achter je’, legt een voormalig vluchteling uit Iran uit.

De onderzoekers sluiten af met een aantal lessen voor toekomstige vluchtelingen die door de geïnterviewden zijn genoemd:

• Wees ondernemend, wacht niet af. Praat met je omgeving, oefen de taal.
• Probeer een netwerk op te bouwen. Een voormalig vluchteling uit Iran zei het zo: ‘Je bent als het ware iemand die opeens ergens aan de deur klopt, terwijl je niet uitgenodigd bent. Het is dan een menselijke reactie als men vraagt: waarom ben je hier? Wanneer ga je weg? De toenadering moet van onze kant komen, maar de samenleving moet ook open zijn om de nieuwkomers te accepteren.’
• Wees realistisch en bereid om onderaan de ladder te beginnen, indien nodig. Laat dat realisme wel gepaard gaan met ambitie.
• Vermijd een slachtofferrol

Voor overheid, instituties en samenleving hebben de respondenten ook nog enige suggesties om te helpen bij de integratie van nieuwe landgenoten. De voornaamste zijn:

• Geef vluchtelingen ondersteuning op maat bij taalles en bij het vinden van werk. Juist in het begin kan een steuntje in de rug het verschil maken.
• Stel eisen. Verwacht van hen hetzelfde als van iedere andere Nederlander.
• Zorg voor kleinschalige gemeenschappen waarin vluchtelingen gekend worden en mensen eerder bereid zijn informele steun te bieden.
• Maak kennis met nieuwkomers, letterlijk. Niets helpt beter bij de integratie voor vluchtelingen dan het gevoel welkom te zijn.
• Stop met het plakken van een label op een vluchteling. Als men hier eenmaal gevestigd is, is men inwoner en burger van Nederland.

Voormalig vluchtelingen lieten tijdens de gesprekken weten dat het belangrijk is een vluchteling niet slechts als vluchteling te zien, maar aandacht te hebben voor de mens daarachter.