Werken aan weerbare buurten tegen polarisatie

In veel buurten is in de afgelopen jaren de bevolkingssamenstelling zeer divers geworden. In zulke buurten leven groepen met uiteenlopende inkomens- en opleidingsniveaus, culturen, religies, talen en verblijfsstatussen met elkaar samen. Deze diversiteit zal in buurten, ook buiten de grote steden, in de toekomst nóg verder toenemen. Dit is niet zonder problemen, want meer diversiteit in wijken kan de sociale cohesie verminderen en de kans op polarisatie tussen groepen vergroten. Die polarisatie manifesteert zich door vervreemding, (wederzijdse) vooroordelen, stereotypering, onbegrip, discriminatie en uitsluiting.

Spanningen signaleren

Als we spreken over polarisatie of spanningen, dan wordt al snel een verband gelegd met sociale veiligheidsproblemen: incidenten. Maar ‘onderhuidse’ spanningen tussen bewoners komen veel vaker voor dan openlijke incidenten, blijkt uit deze KIS-handreiking. Veelal wordt polarisatie in wijken benaderd vanuit openbare orde en veiligheid. Dan is er vaak al sprake van openlijke incidenten en escalatie. Terwijl sociaal werkers zoals jongerenwerkers, opbouwwerkers, maatschappelijk werkers en huismeesters van corporaties de spanningen allang hadden zien aankomen (zoals te lezen in deze KIS-publicatie). Sociaal werkers hebben veel contact met bewoners en zien en horen wat er broeit in een wijk. Zij hebben vaak eerder dan veiligheidsprofessionals signalen dat er spanningen ontstaan. Belangrijk is om oog te hebben voor de signalen aan de voorkant, bijvoorbeeld onbegrip of onderhuidse spanningen tussen groepen. Hierbij is een belangrijke signalerende en handelende rol weggelegd voor sociaal werkers: voorkomen dat fricties uitgroeien tot veiligheidsissues.

Analyse-instrument: Van polarisatie naar verbinding in buurten

Kennisplatform Inclusief Samenleven (KIS) heeft een analyse-instrument en een e-learning ontwikkeld om verschijningsvormen, oorzaken/risicofactoren en oplossingsrichtingen voor polarisatie in buurten te kunnen analyseren en duiden. Het instrument is gebaseerd op uitvoerig empirisch onderzoek in dertig wijken in diverse steden: interviews met burgers, wijkprofessionals en beleidsmakers, aangevuld met observaties in de wijken.

Het analyse-instrument en de e-learning gaan uit van het samen kijken en onderzoeken door uitvoerend professionals en ambtenaren vanuit zowel het sociaal domein als het veiligheidsdomein. Het doorlopen van de analysetool helpt om voor een casus de complexiteit hanteerbaar te maken. Waar hebben we het over bij polarisatie, welke vormen zijn er, welke fasen, welke groepen zijn betrokken, welke oorzaken en triggerfactoren zijn er, welke positieve krachten zijn aanwezig in de buurt? En op basis van deze analyse: welke oplossingen zijn er? Het KIS-analyse-instrument van polarisatie in buurten bestaat uit de volgende acht dimensies (zie ook het diagram):

• Verschijningsvormen
• Groepen
• Oorzaken/problemen/risicofactoren
• Onvrede/zorgen/sentimenten
• Fase
• Locatie
• Rol overheid/organisaties/professionals
• Positieve krachten

Om de analysestappen van polarisatie in buurten te verduidelijken, geven we hieronder in het kort enkele voorbeelden.

Fasen van polarisatie

Polarisatie is een proces en bestaat uit meerdere fasen. Het kan in een buurt beginnen met ‘kleine’ dingen: ongemak of onzekerheid in de omgang tussen groepen. Dit kan resulteren in irritaties tussen groepen, negatieve wederzijdse beeldvorming, wij/zij-gevoelens. Er ontstaan onderhuidse spanningen, groepen ontwijken contact. In deze fase hoeven er (nog) geen openlijke incidenten te zijn. Als de polarisatie zich verder versterkt kan het gaan schuren tussen groepen: de polarisatie uit zich in gedrag. Er ontstaan incidenten en confrontaties, bijvoorbeeld schelden of bekladding. Het is belangrijk om in een buurt zulke onderhuidse polarisatie tijdig te signaleren en te handelen. Liever signaleren en handelen in ‘vredestijd’ dan wanneer de polarisatie is geëscaleerd. De fase van polarisatie is medebepalend voor de keuze van een passende interventie.

Oorzaken, risicofactoren én positieve krachten

Er is een groot aantal mogelijke oorzaken en risicofactoren voor polarisatie. Buurtproblemen zoals overlast, verloedering, armoede, discriminatie, aanwezigheid van gezinnen met ‘multiproblematiek’ en botsende leef- en gedragsstijlen vergroten de kans op het ontstaan of versterken van polarisatie in een buurt. Om polarisatie in een buurt goed te kunnen begrijpen, helpt het om inzicht te hebben in de problemen en risicofactoren in de buurt die de kans op (verdere) polarisatie vergroten. En juist welke positieve krachten in de buurt aanwezig zijn én kunnen worden benut om tegenwicht te bieden tegen polarisatie. Zijn er groepen, individuen of netwerken van buurtbewoners die de polarisatie verminderen of zouden kunnen verminderen?

Betrokken groepen

Bij polarisatie in een buurt kunnen verschillende groepen betrokken zijn. Spanningen kunnen bijvoorbeeld ontstaan tussen buurtbewoners met verschillende etnische of culturele achtergronden. Maar ook tussen jongeren en andere leeftijdsgroepen. Of tussen mensen die kort of lang in een buurt wonen, mensen in een huur- of koopwoning of tussen praktisch of theoretisch opgeleide buurtbewoners. Daarnaast kunnen ook binnen groepen spanningen bestaan. Bijvoorbeeld tussen buurtbewoners met een Koerdische- of Turkse achtergrond. Polarisatie in een buurt kan ook ontstaan ten opzichte van nieuwkomers in de buurt: de buurt wenst geen ‘nieuwkomers’. Voorbeelden hiervan zijn boosheid of angst van buurtbewoners bij de voorgenomen komst van een asielzoekerscentrum, gebedshuis of huisvesting van statushouders in huurwoningen. De boosheid kan zich daarbij ook, of met name, richten op de overheid.

De manier waarop wordt omgegaan met de bewoners kan bijdragen aan het versterken of verminderen van polarisatie

Rol van de overheid bij polarisatie

Het handelen van de overheid en professionals, de manier waarop wordt omgegaan met de bewoners en de inhoud en toon waarop wordt gecommuniceerd, kunnen bijdragen aan ofwel het versterken van de polarisatie, ofwel deze juist verminderen. Daarover lees je meer in de KIS-publicatie Theorieën en aanpakken van polarisatie.

Triggerfactoren

Plotselinge of hevige gebeurtenissen (‘triggerfactoren’) kunnen ertoe leiden dat een polarisatieproces naar een volgende fase escaleert. Triggerfactoren kunnen lokaal zijn (zoals bepaalde gebeurtenissen of incidenten in een buurt) of bovenlokaal (zoals uitspraken van politici of opiniemakers, internationale gebeurtenissen/crisissen of oproepen op sociale media).

Handelingsperspectieven

Op basis van de uitkomsten van de structurele analyse suggereert het instrument oplossingsrichtingen voor overheden, politie en sociaal professionals voor de aanpak van polarisatie in buurten. Samengevat gaat het om de onderstaande oplossingsrichtingen:

• Verbeter contact en wederzijds begrip in de directe woonomgeving en op buurtniveau;
• Bevorder positief gedrag van kinderen en jongeren, van rolmodellen en bevorder conflicthantering;
• Vergroot de sociale controle, collectieve weerbaarheid en basisveiligheid in de buurt;
• Ga stereotypen en vooroordelen tegen via contact, dialoog, communicatie en door een ‘stem te geven aan het stille midden’;
• Verbeter de informatiepositie van beleidsmakers en buurtprofessionals (signaleren en het ophalen en duiden van signalen);
• Neem kennis van onderhuidse onvrede en zorgen van buurtbewoners, en betrek hen om te komen tot ‘win-winoplossingen in de aanpak van deze problemen.

Werken aan weerbare buurten tegen polarisatie

In wijken waar het samenleven niet vanzelfsprekend gaat, is het nodig om hieraan te werken. Hoe kun je dat als gemeente oppakken en ondersteunen? Een goed voorbeeld is de aanpak Samenleven in verscheidenheid van de gemeente Eindhoven. Doel van deze aanpak is het versterken van de sociale samenhang in de buurt zodat buurten weerbaarder worden tegen polarisatie. Om buurten in Eindhoven met een diverse bevolkingssamenstelling weerbaarder te maken tegen polarisatie, worden in deze buurten structurele analyses uitgevoerd. Deze analyses gaan over samenlevingsproblemen, ongemak en (onderhuidse) spanningen tussen groepen, op basis van de acht dimensies van het KIS-analyse-instrument.

Samen buurtproblemen aanpakken

In de analyses worden zowel uitvoerend buurtwerkers vanuit verschillende domeinen (sociaal, veilig, wonen, onderwijs), betrokken ambtenaren én buurtbewoners bevraagd. De uitkomsten van deze onderzoeken worden vervolgens besproken in gezamenlijke bijeenkomsten van wijkprofessionals, bewoners en sleutelorganisaties (wijkorganisaties, moskeeën/kerken en andere religieuze of culturele instellingen, ondernemers). Worden de resultaten herkend? Hoe kun je de resultaten duiden? Deze sessies zijn daarnaast bedoeld om samen te beslissen welke buurtproblemen als eerste moeten worden aangepakt, wie in de buurt (zoals organisaties, ondernemers, bewoners, gemeente) welke bijdrage hieraan kan leveren en hoe borging bij het bestuur kan worden verkregen.

De aanpak in Eindhoven is na een succesvolle pilotfase in buurten in stadsdeel Woensel-Zuid inmiddels uitgerold naar buurten in andere stadsdelen. In de gemeente Utrecht is dit jaar in de wijk Overvecht onder de naam ‘Werken aan verbinding in de buurt’ een vergelijkbare (pilot) aanpak opgestart. Na gebleken succes zal de methodiek mogelijk worden uitgerold naar andere Utrechtse wijken.

Ron van Wonderen is senior onderzoeker bij het Verwey-Jonker Instituut en themacoördinator Sociale Stabiliteit bij Kennisplatform Inclusief Samenleven (KIS).