2020: een jaar van tegenstellingen

Maria van den Muijsenbergh, huisarts en hoogleraar gezondheidsverschillen aan het Radboudumc in Nijmegen en bij expertisecentrum Pharos

‘We moeten deze crisis gebruiken als wake-up call’

'Voor mij was het gek genoeg een heel goed jaar, waarin ik me nog weer eens extra bewust ben geworden van mijn voorrecht: een goede baan, groot huis, geen noemenswaardige last van thuiswerken, mooie nieuwe onderzoeksprojecten. Als ik mezelf vergelijk met de vluchtelingen en daklozen die ik als huisarts spreek…

Juist het afgelopen jaar is weer eens onderstreept dat de omstandigheden waaronder we leven van grote invloed zijn op onze gezondheid. Mensen met een migratieachtergrond worden sneller ziek, kunnen zich moeilijker aan de coronaregels houden, hebben niet de mogelijkheden om hun kinderen goed te begeleiden, maken zich zorgen over hun ouders in het land van herkomst.

We moeten deze crisis gebruiken als wake-up call

Ik wil de invloed van cultuur relativeren. We hebben onderzoek gedaan waaruit blijkt dat mensen met een migratieachtergrond juist beter afstand houden, uit angst voor ziekte en hoge boetes. Dat het niet altijd lukt, komt omdat ze laagbetaalde beroepen hebben waarbij thuiswerken geen optie is, bijvoorbeeld in de schoonmaak en het openbaar vervoer. Ook in de horeca, waar de klappen vallen, zijn werknemers met een migratieachtergrond oververtegenwoordigd.

De coronacrisis heeft blootgelegd in wat voor lastige omstandigheden deze mensen altijd al leven. We moeten deze crisis gebruiken als wake-up call. Maatschappelijke ongelijkheid is een ingewikkeld probleem, waarvoor geen snelle oplossing bestaat, er is een brede integrale aanpak nodig. Om de gezondheidsverschillen te verkleinen, moeten we wat doen aan de inkomensongelijkheid. Meer concreet moet bijvoorbeeld de voordeurdelersregeling van de baan: een gezin met een uitkering moet zoveel inleveren als ze een familielid in huis nemen, dat ze de huur niet meer kunnen betalen.

Ik vrees dat in de loop van volgend jaar het aantal daklozen zal toenemen. De economische gevolgen zullen weer het sterkst gevoeld worden door mensen die toch al onder aan de maatschappelijke ladder staan. Dat daar nu meer oog voor is, laten we daaraan actie verbinden.'

Erdal Balci, schrijver

‘Achtergrond en identiteit is een obsessie’

'De coronacrisis heeft duidelijk gemaakt dat er mensen zijn die in de moderne tijd leven en anderen die dat nog niet lukt. Het is een klassenkwestie: je loopt meer risico op corona als je in klein huis woont en een contactberoep hebt. Maar ook cultuur is een belangrijke factor, misschien nog wel belangrijker. Wilders heeft dat geroepen. Maar hij verlamt Nederland. Hij roept honderd dingen, waarvan misschien tien juist zijn. Het redelijke deel van Nederland is zo bang om met hem op een lijn te staan dat zij die dingen dan niet meer durft te benoemen.

Dat cultuur van invloed is, dat is gewoon waar. Ik woon tegenover een Marokkaans gezin, waarvan iemand overleed aan corona. Toen kwam de hele familie elkaar knuffelen en troosten. Een paar weken later hoorde ik dat veel meer familieleden ziek waren geworden. Dat is het gevolg van de keuze voor een traditionele manier van leven. We wisten al dat je dan achterblijft op bijvoorbeeld het gebied van emancipatie. Corona heeft laten zien dat het ook een kwestie is van leven en dood.

De coronacrisis heeft duidelijk gemaakt dat er mensen zijn die in de moderne tijd leven en anderen die dat nog niet lukt. Het is een klassenkwestie

We leven in een van meest rijke en ontwikkelde landen ter wereld, maar het is ons nog niet gelukt om inwoners met een migratieachtergrond, mensen die hier al vijftig jaar wonen, op het niveau te brengen van de middenklasse in Turkije en Marokko. Die gelooft wel in de wetenschap en houdt afstand. Hier zitten mensen in de wurgreep van tradities. Als je het aan hen overlaat, verandert dat niet. Meer emancipatie, volksverheffing, verlichtingsidealen, dat zou ik willen zien. Maar ik ben niet echt hoopvol. Niet meer het individu, maar groepsidentiteit staat nu centraal. Neem Omroep Zwart. We gaan niet met elkaar maar naast elkaar leven. Dat is geen goede ontwikkeling.'

Hans Boutellier, hoogleraar Polarisatie & Veerkracht aan de VU Amsterdam

‘Verhoudingen komen op scherp te staan’

'Ik vermoed dat corona grote gevolgen gaat krijgen. Wat eerst nog een korte crisis leek, blijkt nu een langdurig sociaal ontwrichtend proces. Bestaande problemen worden vergroot. Neem stagediscriminatie, dat is toegenomen nu het voor alle jongeren moeilijker is om een stage te vinden.

Ik heb de indruk dat het grimmiger aan het worden is tussen mensen. Meer micro-agressie, maar ook wel ongericht verzet. De coronacrisis heeft eigenlijk geen schuldige, en dat is voor sommige mensen moeilijk te accepteren. Zij wijzen naar G5, de baas van Microsoft, Mark Rutte, de elite. Het aantal demonstraties is relatief hoog, de maatschappelijke onrust groot. Dan kan het zo maar gebeuren dat ook de verhoudingen tussen groepen op scherp komen te staan. Wilders speelt dat bijvoorbeeld uit met zijn tweet over migranten op de intensive care. Die verharding, dat vind ik zorgelijk.

De coronacrisis heeft eigenlijk geen schuldige, en dat is voor sommige mensen moeilijk te accepteren

Naast de politieke vraag wie er gaat betalen voor deze crisis, worden meer principiële vragen gesteld: willen we dezelfde samenleving terug, met betrekking tot consumptie, ongelijkheid en het klimaat? Het is positief dat de coronacrisis de mogelijkheid biedt tot bezinning. Wat ik hoop is dat het een impuls gaat geven aan een transformatie van het sociale domein. Organisaties zijn vaak zo verbureaucratiseerd en over-geprofessionaliseerd, dat mensen het gevoel hebben dat ze er niet voor hen zijn. Ze moeten dichter bij burger komen te staan, hun problemen lokaal aanpakken. Maatschappelijke organisaties, welzijnswerk, het onderwijs en woningcorporaties spelen daarin een cruciale rol. Vorm doelgericht lokale coalities rondom bepaalde onderwerpen, zoals de stages voor jongeren. De lokale mobilisatie van veerkracht, dat is de uitdaging voor 2021.'

Piet Emmer, historicus

‘Het woord racisme wordt te makkelijk gebruikt’

'Ik houd me bezig met slavernij, al vijftig jaar. Toen ik begon had niemand er belangstelling voor; nu is het een strijdpunt geworden. Het is onderdeel van identiteitsdenken. Groepen mensen met een slavernijverleden, wiens voorvaderen slaven waren, gebruiken het als stormram. Het woord racisme wordt veel te makkelijk gebruikt.

Ik ben afgelopen jaar drie keer als racist neergezet in twee landelijke kranten. Zo wordt het mij kwalijk genomen dat ik een vergelijking heb gemaakt tussen het inkomen per hoofd van de bevolking in Ghana, Suriname en Nederland. Ten gevolge van de onmenselijke slavenhandel hebben de nakomelingen van de slaven de kans in Suriname welvarender te worden dan in Ghana, en al helemaal als ze naar Nederland zijn gegaan. Een geluk bij een ongeluk.

Ik ben afgelopen jaar drie keer als racist neergezet in twee landelijke kranten

Benoemen en nuanceren, het is een vreugdeloze bezigheid als je voortdurend als racist wordt neergezet. Dat woord weegt voor mij heel zwaar. Racisme is geloof in rassen en daarin een hiërarchie aanbrengen. Mijn overburen zijn in de tweede wereldoorlog weggevoerd en niet meer teruggekomen. De Jodenvervolging, dat is voor mij racisme. Om dan racist genoemd te worden, dat is een hele zware beschuldiging. Het is een donkere wolk die boven de geschiedbeoefening blijft hangen.

Als wetenschapper kun je niet meegaan met allerlei goedkope aannames, het is de kern van de wetenschap om vervelende vragen te stellen. Dat ik geen morele oordelen uitspreek, is omdat ik me niet kan voorstellen dat iemand in Nederland de slavernij niet afkeurt. Het is zo obligaat dat ik een artikel daar toch niet mee hoef te beginnen? Maar blijkbaar is dat vandaag de dag toch echt nodig. Het is eigenlijk gewoon oorlog als het over dit onderwerp gaat. Dat staat me geweldig tegen, ik hoop dat het ook weer overgaat. Want om nou te zeggen dat het nieuwe inzichten heeft opgeleverd… het is vooral heel veel geschreeuw, de argumenten die worden uitgewisseld zijn allemaal bekend.'

Naïma Azough, voorzitter van de Raad van Advies van KIS

‘Black Lives Matter heeft een ongemakkelijke waarheid blootgelegd’

'De Black Lives Matter-beweging heeft aangekaart dat in onze wereld het ene leven niet hetzelfde waard is als het andere. En corona heeft zichtbaar gemaakt hoe kwetsbaar de positie van veel mensen is. Zo zijn er grote gezondheidsverschillen tussen mensen met sociaal-economische zwakkere posities en mensen die het in veel opzichten beter hebben. Kleur kan daarbij een factor zijn. Daarvoor hebben we onvoldoende oog gehad. Die blinde vlek voor kleur heeft mede geleid tot bijvoorbeeld de toeslagenaffaire. Het is godgeklaagd dat dit onrecht zo lang heeft mogen door etteren en nog steeds niet is opgelost. En dan nog is er nog maar weinig gezegd over de rol van institutioneel racisme hierbij.

Black Lives Matter is een belangrijke beweging. De aanstelling van een landelijke rapporteur discriminatie en racisme is nodig. We hebben twintig jaar lang gehoord dat je alles moet benoemen, maar met het woord racisme moest je omzichtig omgaan. Dat benoemen ging te ver, dan sloeg je het debat dood, raakte je aan de vrijheid van meningsuiting. Maar als we racisme niet eens kunnen benoemen, hoe gaan we het dan aanpakken?

De Black Lives Matter-beweging heeft aangekaart dat in onze wereld het ene leven niet hetzelfde waard is als het andere

Het activisme achter Black Lives Matter heeft, op internationaal én nationaal vlak, een unconvenient thruth blootgelegd. Corona heeft unconvenient truths blootgelegd. Er moet dus inderdaad een omwenteling komen. Laten we niet terug naar de oude situatie gaan zodra dat weer kan, met een onderklasse die het na corona nog moeilijker heeft en kinderen met een nog grotere leerachterstand.

Ik zie gelukkig dat in verschillende politieke partijprogramma’s meer aandacht is voor de sociale kloof. Laten we hopen dat het hierover zal gaan in de verkiezingscampagne, en dat iedereen erover gaat meepraten, op basis van feiten en onderzoek. Mensen hebben tegenwoordig sowieso meer platforms om zich te laten gelden. Ze maken daar gebruik van, op alle fronten. Helaas niet altijd even onderbouwd. Zo zien we een toenemend wantrouwen, o.a. bij de bekende corona-kritikasters. Er is steeds minder vertrouwen in instituties. Dit vertrouwen herstellen is cruciaal.'