Cultuursensitief vakmanschap: ken je eigen (voor)oordelen

Ouders met een migratieachtergrond lopen voor een groot deel tegen dezelfde opvoedkundige vragen aan als ouders zonder migratieachtergrond. Maar er zijn ook verschillen. Negatieve beeldvorming, discriminatie, verschillen in waarden en normen tussen de cultuur van herkomst en de Nederlandse cultuur, de plaats die religie inneemt, verschillen in onderwijssysteem, het zijn thema’s die om extra aandacht kunnen vragen. Uit onderzoek blijkt verder dat, hoewel ouders en gezinnen met een migratieachtergrond vaker met hulpvragen zitten, zij meer moeite hebben om de weg naar de hulpverlening te vinden.

Diversiteit in transformatie

Drie van de twaalf Academische Werkplaatsen Transformatie Jeugd (AWTJ), waar kennis, beleid en praktijk elkaar over en weer voeden en beïnvloeden, gingen in het kader van het project ‘Diversiteit in transformatie’, met steun van de Nederlandse organisatie voor gezondheidsonderzoek en zorginnovatie (ZonMw), met het thema diversiteit aan de slag. ZonMw definieert gezondheid als ‘het vermogen van mensen om zich aan te passen en een eigen regie te voeren in het licht van lichamelijke, sociale en emotionele uitdagingen van het leven’. Om ouders en kinderen met een migratieachtergrond bij te kunnen staan in het voeren van die eigen regie moeten wijkteams diversiteit gevoelig kunnen werken.

Onderliggende waarden

Jeanine Strobbe, docent Pedagogiek aan de Fontys Hogeschool in Tilburg, is als docent en onderwijsontwikkelaar nauw betrokken bij de deskundigheidsbevordering van aanstaande beroepskrachten in de jeugdzorg in Noord-Brabant. Geïnspireerd door de presentie-theorie, zoals beschreven door Andries Baart, onderschrijft Strobbe het belang van cultuursensitief werken en haalt enthousiast het ene na het andere voorbeeld aan.

‘Autonomie ontwikkeling en onafhankelijk zijn, staat in de Nederlandse opvoeding heel centraal. Maar in gezinnen uit andere culturen staat het goed weten te functioneren in de groep en het conformeren aan groepsnormen, hoog in het vaandel’, vertelt ze. “Als jij, als beroepskracht in de zorg voor jeugd en gezin, dat observeert en denkt ‘deze ouders gunnen hun kind geen eigen opinie’, dan gaat het mis.

Onbewust vertrek je vanuit je eigen waarden - Jeanine Strobbe, docent Pedagogiek aan de Fontys Hogeschool Tilburg

Terwijl, als je de waarden, waar de ouders veel belang aan hechten, herkent en erkent, dan kan je daarover in gesprek gaan. Want diezelfde ouders vinden het zeer waarschijnlijk ook heel belangrijk dat hun kind goed gaat functioneren in de Nederlandse samenleving.’

‘Hoe’ opvoeden vs ‘waartoe’ opvoeden

Het herkennen en erkennen van de waarden van de hulpvrager is cruciaal. Die aansluiting blijkt echter niet vanzelfsprekend. De Handreiking Werken met Culturele Diversiteit, die werd opgesteld naar aanleiding van onderzoek door de Academische Werkplaats in Amsterdam (KeTJA), beschrijft waarom veel wijkteams worstelen met de juiste aanpak.

De gangbare opvoedinterventies zijn hoofdzakelijk gericht op het bieden van steun omtrent het ‘hoe’ met betrekking tot de dagelijkse opvoeding en minder op het ‘waartoe voeden wij op’, licht Marjolijn Distelbrink, penvoerder van het project bij ZonMw en als onderzoeker verbonden aan het Verwey-Jonker Instituut, toe.

Juist bij het ‘waartoe voeden wij op’ komen vragen met betrekking tot zingeving en identiteit, met betrekking tot de relatie tot ‘de ander’, met betrekking tot waarden en normen aan de orde. Wil de hulp effectief zijn, dan moet deze aansluiten bij de leefwereld van degene die om hulp vraagt en oog hebben voor de sociale structuren en de historische achtergrond, die het referentiekader mede bepalen.

Blinde vlekken

Om je echt open te kunnen stellen voor de ander en onbevangen te kunnen luisteren en waarnemen is het, curieus genoeg, van belang om je bewust te zijn van je eigen normen en waarden, van je eigen achtergrond. ‘Onbewust vertrek je vanuit je eigen waarden’, vertelt Strobbe. ‘Wat verwacht je van de ander? Vind je dat iemand met een migratieachtergrond zich aan moet passen of dat hij zich moet kunnen ontwikkelen met behoud van eigen identiteit?’

Gangbare opvoedinterventies zijn vooral gericht op het 'hoe' in de dagelijkse opvoeding, en minder op het 'waartoe voeden wij op' - KIS-onderzoeker Marjolijn Distelbrink

Bevlogen vervolgt ze: ‘Niemand is zonder oordelen. We reduceren de werkelijkheid om vat te krijgen op de wereld om ons heen, om betekenis toe te kennen aan onze waarnemingen. Het gaat erom jezelf te betrappen op je eigen uitgangspunten. Heb het lef om naar je gedachten en gevoelens te kijken. En parkeer ze dan. Zodat je er echt voor de ander kan zijn, present kan zijn. En oog kan hebben voor hetgeen er voor die ander op het spel staat.’

Angst voor het onbekende

Takrid Ilyo, regisseur team Jeugd en Gezin bij de Gemeente Hengelo, is als ‘aandachtsfunctionaris diversiteit’ het eerste aanspreekpunt voor haar collega’s als zij te maken hebben met casuïstiek waar anderstalige gezinnen bij betrokken zijn. Ze is het met Strobbe eens. ‘Aandacht voor diversiteit hebben en je bewust zijn van verschillen, maar vooral ook van je eigen (voor)oordelen, is de belangrijkste stap’, verzekert ze.

‘Waar mijn collega’s soms oordelen ‘er is geen medewerking’, zie ik vaak angst voor het onbekende. ‘Wat moet ik doen als het gezin de deur dicht houdt?’ Het gaat om bepaalde basis gespreksvaardigheden en je moet interesse in de medemens hebben. Praat met mensen, in plaats van over ze. Neem de tijd. Ik ken ook niet alle talen en culturen. En ook als je elkaar verstaat, wil dat nog niet zeggen dat je elkaar begrijpt. Maar emoties kunnen we allemaal lezen, daar heb je echt geen tolk voor nodig.’

Duurzaam verankeren

Als enige regisseur met een migratieachtergrond in een team van eenentwintig regisseurs, kreeg Ilyo alle casuïstiek van cliënten met een migratieachtergrond. ‘Ik denk graag mee, maar het werd veel te veel’, vertelt ze lachend. ‘We zijn toen intern casuïstiek in duo’s gaan behandelen. Op deze manier kon ik mijn kennis en ervaring delen en binnen ons team meer draagkracht creëren voor diversiteit gevoelig werken.’

Dat je elkaar verstaat, wil nog niet zeggen dat je elkaar begrijpt - Takrid Ilyo, regisseur team Jeugd en Gezin Gemeente Hengelo

Ilyo geeft interne workshops bij de Gemeente Hengelo en ook Twente breed geeft ze gastcollege’s op de ROC’s, Saxion Hogeschool en Universiteit Twente. Bij de Academie Wijkkracht is inmiddels een Kennisteam Diversiteit opgericht, waar Ilyo samen met negen anderen kennis bundelt en verspreidt, informatie toegankelijk maakt en advies geeft.

Persoonlijk maatwerk

Het bevorderen van deskundigheid op het thema ‘cultuursensitief werken’ werd door iedere regio anders aangepakt en vanuit een andere invalshoek opgestart. Vanuit de Hogeschool in Tilburg, vanuit de Gemeente in Hengelo, vanuit de Ouder- en Kindteams in Amsterdam. In de gekozen werkvormen zitten desalniettemin veel overeenkomsten: kleinschalig, informeel en persoonlijk. De lokaal ontwikkelde werkwijzen zijn bruikbaar in andere regio’s als product of als inspiratiebron.

In duo’s casuïstiek bespreken en collega’s trainen bij de gemeente. Ontbijtsessies met een kort verhaal door een ervaringsdeskundige, een professional en aansluitend een gesprek met alle aanwezigen bij de hogeschool. Het gebruik van de KIS-teambijeenkomst over waardenopvoeding in diversiteit en uitwisselbijeenkomsten tussen professionals bij de Ouder- en Kindteams in Amsterdam. Allemaal werkwijzen en processen die dankzij het project Diversiteit in transformatie in teams zijn verankerd, en die door andere regio’s uit te proberen zijn, eventueel aangepast aan de eigen context. De producten zijn vrij te gebruiken voor deskundigheidsbevordering door wijkteams in heel Nederland.

Belangrijk bij alle initiatieven was: dicht bij jezelf te komen, om vervolgens vanuit toegenomen zelfkennis beter aan te kunnen sluiten op de hulpvraag van de ander, vanuit het perspectief van de ander. Of zoals Ilyo samenvatte: ‘Mijn advies? Ga met mensen om, zoals je zelf zou willen dat er met je omgegaan wordt als je met een hulpvraag zit.’