Digitale conferentie over polarisatie: samen zoeken naar perspectieven

Hans Boutellier houdt zich als wetenschappelijk adviseur en hoogleraar aan de Vrije Universiteit (VU) in Amsterdam bezig met polarisatie en veerkracht, namens KIS. Een leerstoel die een conferentie verdient, vindt Boutellier: ‘Polarisatie is een begrip dat op het moment gauw wordt gebruikt, veel mensen zijn er mee bezig. De conferentie is vooral gericht op het leren rond dit begrip en het maken van contact tussen mensen die zich ermee bezighouden: waar hebben we het over, welke problemen spelen er en liggen er kansen?’

Identiteitspolitiek

Boutellier zal tijdens de conferentie zijn nieuwe boek presenteren, over ‘de identitaire strijd om de sociale verbeelding’. ‘Het Westen staat op alle mogelijk manieren onder druk’, stelt hij. ‘Het kampt met verschillende crises: met betrekking tot het milieu, sociaal-economisch en sociaal-cultureel. Over die laatste crisis heb ik het. Door migratie is de identiteit van het Westen onzeker geworden. Er is behoefte aan een nieuw verhaal, aan nieuwe sociale verbeelding van het cultureel-diverse Westen. De strijd rondom die verandering verloopt in termen van identiteitspolitiek.’

De overgang van politieke emancipatie naar daadwerkelijke vijandschap moeten we niet willen als samenleving

Identiteitspolitiek is niet per se problematisch en ongewenst, benadrukt Boutellier. ‘De Black Lives Matter-beweging is een vorm van emanciperende strijd. Het is anders dan rechtsextremisme, dat denkt in termen van vijandschap. Ik maak in mijn boek het onderscheid tussen inclusieve en exclusieve identiteitspolitiek: meedoen of uitsluiten. De ene beweging is gericht op gelijkheid, de andere wil juist buitensluiten. Dat laatste noem ik polarisatie.’

‘De overgang van politieke emancipatie naar daadwerkelijke vijandschap moeten we niet willen als samenleving, het is een maatschappelijk probleem. Want het gevolg is dat je elkaar niet meer ziet en niet meer met elkaar wilt spreken. In het ergste geval kan dat leiden tot eliminatie.’ Hij verwijst naar de roep om ‘minder, minder, minder’ door aanhangers van de PVV tijdens een partijbijeenkomst op de verkiezingsavond in 2014, als antwoord op de vraag van Geert Wilders of ze ‘meer of minder Marokkanen’ willen. ‘Dat is een bevolkingsgroep letterlijk verbannen, dat ligt in de term vijandschap besloten.’

Kennistafels

Tijdens de conferentie zullen experts, waaronder KIS-onderzoekers Mehmet Day, Ron van Wonderen, Serena Does en Mellouki Cadat-Lampe, online kennistafels voorzitten. Daaraan wordt door deelnemers groepsgewijs van gedachten gewisseld over uiteenlopende onderwerpen rondom polarisatie. Zo wil pedagoog Mehmet Day het hebben over identiteitsontwikkeling onder jongeren met een migratieachtergrond.

Hoe meer discriminatie en racisme deze jongeren ervaren, hoe meer moeite ze hebben met het combineren van hun identiteiten

‘Jongeren van de tweede of derde generatie hebben meervoudige identiteiten: de Nederlandse en de etnisch-culturele die ze vanuit huis meekrijgen. Met het omgaan daarmee heeft dertig procent van hen grote moeite.’ Dit is een gevolg van polarisatie én leidt tot polarisatie, zowel maatschappelijk als psychologisch, stelt Day: ‘Hoe meer discriminatie en racisme deze jongeren ervaren, hoe meer moeite ze hebben met het combineren van hun identiteiten. Negatieve aandacht voor hun culturele of religieuze identiteit in de media en politiek, leidt tot het op een reactieve manier verdedigen van die identiteit.’

‘Als je op een positieve manier je identiteit wilt ontwikkelen, dan moet je dat op een open manier kunnen doen, in plaats van in een hoek gedrukt te worden. Helaas is dat de realiteit waarin deze jongeren leven. Wat ik zie is dat ze daarbij vaak op zichzelf zijn aangewezen.’ Day is van mening dat dit moet veranderen. ‘Het onderwijs en jongerenwerk moet deze jongeren beter ondersteunen en begeleiden in hun identiteitsontwikkeling. In een vroeg stadium, zodat ze niet eerst op een polariserende manier kennismaken met de verschillen die ze in zich hebben. Een structurele aanpak is nodig, vanuit verschillende kanten.’ Hij nodigt dan ook beleidsmakers, wetenschappers, onderwijzers en jongerenwerkers uit aan zijn kennistafel.

Spanningen

Spanningen tussen groepen uiten zich vaak onder jongeren, is ook de ervaring van onderzoeker Mellouki Cadat-Lampe. Bij hem aan tafel zal het gaan over de rol van de gemeente om op deze spanningen te anticiperen en ze te beheersen, op de korte en lange termijn. ‘De gemeente moet zich inspannen voor culturele ontspanning’, stelt Cadat. ‘Door informatie over integratie, migratie en diversiteit te verzamelen van gemeente, politie, welzijnsinstellingen en jongerenwerk, krijg je inzicht in welke groepen er zijn en wat er mogelijk aan de hand is. Je kunt dan een netwerk creëren van betrokken ambtenaren, inwoners, onderwijzers en welzijnswerkers, jeugdzorg, politie en woningcorporaties. De gemeente moet zorgen dat deze professionals de urgentie voelen om zich in te zetten voor preventie van polarisatie en radicalisering.’

Als je niet bent voorbereid op botsingen tussen groepen jongeren, zit je op het moment zelf met lege handen en zal de situatie escaleren

‘Een klant-en-klaar recept’, zegt Cadat-Lampe niet te hebben. ‘Ik wil vooral uitwisseling stimuleren, tussen ambtenaren en sociale professionals. Als je beschikt over een gedegen sociale analyse en netwerk, dan heb je voelsprieten in de buurt. Wie wonen er en zijn er spanningen? Hoe gaat het met de jongeren, hun ouders en peergroups? Waar komen bepaalde gedragingen vandaan? Wat kan er ontstaan? Als je dat weet, kun je escalatie voorkomen, bijvoorbeeld door samenwerking van een politieagent en een jongerenwerker. Maak samen een risicoanalyse in termen van ontworteling, binding, afhankelijkheid en weerbaarheid.’ Cadat-Lampe adviseert gemeenten om duurzaam beleid te ontwikkelen én een actieplan klaar te hebben liggen voor incidenten. ‘Als je niet bent voorbereid op botsingen tussen groepen jongeren, zit je op het moment zelf met lege handen en zal de situatie escaleren.’

Aanpak

Als coördinator van het KIS-thema sociale stabiliteit heeft Ron van Wonderen wetenschappelijke theorieën en praktijkaanpakken voor het signaleren en aanpakken van ongewenste polarisatie in kaart gebracht. ‘Wat kan de gemeente, politie of sociaal werker doen als groepen in de samenleving tegenover elkaar komen te staan of als groepen zich afkeren van de overheid? Hoe zorg je voor verbinding tussen groepen burgers?’ Zijn kennistafel richt zich op de verschijningsvormen, dynamiek en fasen van polarisatie en de mogelijke aanpak in verschillende fasen en bij verschillende doelgroepen. ‘Een precieze analyse van polarisatie is belangrijk als voorwaarde voor het vinden van de juiste aanpak. Wanneer zet je bijvoorbeeld dialoog in, stimuleer je overbruggend contact tussen groepen of focus je op overeenkomsten in plaats van verschillen om een gedeelde identiteit te creëren.’

Richt je op de middengroepen, die open staan voor discussie en debat, in plaats van op de polen aan weerszijden, met de luidste stemmen

‘Polarisatie is zeker aan te pakken’, meent Van Wonderen. ‘Belangrijk is dat je je richt op de middengroepen, die open staan voor discussie en debat, in plaats van op de polen aan weerszijden, met de luidste stemmen. Het is mogelijk om de veerkracht van middengroepen te versterken tegen de lokroep van polarisatie. In wijken loont het om te investeren in activiteiten die in het gemeenschappelijk belang van verschillende groepen zijn. Bijvoorbeeld, welke kleur of achtergrond je ook hebt, je wilt dat je kind veilig kan buitenspelen. Dat verenigt wijkbewoners en kan conflicten voorkomen. Uiteindelijk moeten bewoners het zelf doen, zich openstellen voor elkaar. Maar de overheid kan de omstandigheden scheppen waarbinnen constructieve ontmoetingen mogelijk worden.’

Betrokkenheid

KIS en het VU Polarisation Lab organiseren de conferentie, in samenwerking met de expertise-unit Sociale Stabiliteit van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en de gemeente Amsterdam. Burgemeester Femke Halsema zal spreken tijdens de conferentie. ‘Amsterdam is bezig met een groot project rond tegenstellingen’, weet Boutellier. ‘En de burgemeester heeft een grote betrokkenheid bij dit onderwerp: ze wil voorkomen dat er gepolariseerd wordt.’ Haar lezing wordt gestreamd en is dus voor iedereen live te volgen. Hetzelfde geldt voor de lezing waarmee Boutellier de conferentie zal afsluiten.

Deelnemers aan de kennistafels krijgen het boek van Boutellier als e-book cadeau (of een hard copy tegen gereduceerde prijs). Hij heeft nog even getwijfeld over de hoofdtitel, ‘Het nieuwe Westen’, naar aanleiding van de beslissing van het Centraal Bureau voor Statistiek (CBS) om niet langer de termen ‘westers’ en ‘niet-westers’ te gebruiken. ‘Dat heeft indruk op me gemaakt. “Het Westen” heeft in zichzelf een koloniale klank, maar is als aanduiding zomaar niet weg: geografisch niet, maar ook als politiek model. Het westen moet op de knieën voor zijn gewelddadige verleden, daarvan ben ik overtuigd geraakt. Maar de cultuurhistorische geschiedenis heeft tegelijkertijd een soort cadeau voor de wereld opgeleverd: de sociaal-liberale rechtsstaat, de levensovertuiging die andere religies mogelijk maakt.’

Identiteit is belangrijk geworden en daarmee is identiteitspolitiek ontstaan

‘Geweld, strijd en conflict is van alle tijden’, bevestigt Boutellier desgevraagd, ‘maar ik vergelijk wat er op het moment gaande is met vijftig jaar geleden. Toen boden de grote ideologieën mensen een heel pakket van hoe je over de samenleving, anderen en jezelf denkt. De verhoudingen waren geregeld. Dat westerse model heeft best wel lang goed gewerkt. Maar met het eroderen van de grote levensbeschouwingen is de “ik” voorop komen te staan. Eigen emotie eerst! Identiteit is belangrijk geworden en daarmee is identiteitspolitiek ontstaan. Wie je bent krijgt vorm in je verhouding tot anderen. De neiging om verschillen te zoeken, maakt denken in vijandschap mogelijk. De vijand is weer op het toneel verschenen, als fenomeen.’

Handzame formule

‘Met het toenemen van identiteitspolitiek ontstaan ook meer vijandgerichte bewegingen’, aldus Boutellier. ‘Daarbij werkt het internet faciliterend, en dan met name de sociale media. Sociale media zijn de drijvende kracht achter identiteitspolitiek, om gelijkgestemden te vinden en jezelf tot collectieve groep uit te roepen. Een andere factor is dat we een heel diverse samenleving hebben gekregen, waarin identiteit minder vanzelfsprekend en ingewikkelder is geworden. Verschillen en conflicten zijn niet erg, maar het wordt anders als het overgaat in het daadwerkelijk definiëren van de ander als vijand.’

In die zin bepalen de mate van mobilisatie en escalatie in hoeverre je van polarisatie kan spreken, stelt Boutellier. Hij komt in zijn boek zelfs tot een formule voor polarisatie: ‘Een bekende formule is: risico = kans x effect. De kans dat een vliegtuig neerstort in de Bijlmermeer is klein, maar het is wel gebeurd, en dan is de impact enorm. Ik stel vergelijkbaar: polarisatie = mobilisatie x escalatie. Het is een theoretisch filosofisch boek, maar dit maakt het ook handzaam. Zo kan ik me voorstellen dat de politie iets heeft aan zo’n formule, om te beslissen of er sprake is van polarisatie, en of optreden gewenst is.’