Empathie werkt

Wie herinnert zich niet de beelden van de Afro-Amerikaan Rodney King die in 1991 gewelddadig door de politie in Los Angeles werd gearresteerd. Er volgden dagen van hevige rellen, onrust en plunderingen. Meer dan vijftig mensen kwamen om. King werd een symbool voor de strijd tegen racisme en discriminatie, net als George Floyd nu. De dood van Floyd zorgde wereldwijd voor honderden betogingen en protestacties onder de noemer ‘Black Lives Matter (BLM)’; de protestbeweging die in 2013 begon met de gelijknamige hashtag, nadat politieman George Zimmerman dat jaar werd vrijgesproken voor de dood van de Afro-Amerikaanse jongere Trayvon Martin. De dood van Michael Brown in Ferguson een jaar later leidde tot de start van BLM als sociale beweging.

Kick Out Zwarte Piet is de Nederlandse vorm van Black Lives Matter

Strijd overnemen

Mellouki Cadat-Lampe, projectleider en senior-onderzoeker democratische vernieuwing bij Movisie, was al in de jaren ’80 als kopstuk van de Franse beweging SOS Racisme ‘Blijf van mijn makker’ in Parijs betrokken bij acties en protesten tegen racisme. Na Parijs volgde in 1992 Amsterdam met Nederland Bekent Kleur, een massale demonstratie waarbij hij ook betrokken was met meer dan 50.000 betogers op het Museumplein. Cadat-Lampe is nog even strijdbaar als toen. BLM is, zegt hij, een internationale sociale beweging van onderop en dat maakt het interessant. Want politiek wordt niet alleen bedreven binnen het klassieke frame van representatieve democratie. Burgers bedrijven politiek ook in de participatieve democratie. Buiten de institutionele arena en de gekozen raden. Burgers die vinden dat hun behoeften en wensen binnen de bestaande democratie niet worden gerealiseerd of zelfs tegengewerkt, organiseren onorthodoxe vormen van politieke acties, aldus Cadat-Lampe. En Black Lives Matter is daar het voorbeeld van.

De beweging verbindt die participatieve democratie met het vraagstuk van diversiteit en inclusiviteit, zegt hij. Wereldwijd ziet hij een groot gedeeld gevoel van empathie en solidariteit. En vooral dat tweede is, volgens hem, ten tijde van de coronapandemie, heel bijzonder. 'Nu een harde economische recessie voor de deur staat, verwacht je dat de solidariteit ook navenant afneemt. Ik verwacht dat migranten weer als zondebok worden aangewezen. BLM laat het tegengewicht zien. Dat is de waarde ervan. Het compenseert een negatieve tendens in de samenleving.' De kritiek dat BLM op sommige plekken in de wereld soms wel een copy paste actie leek, deelt hij niet. Dan zou je, zegt hij, de stem van ‘blacks’ waar dan ook ontkennen. 'In Nederland hebben zij soortgelijke ervaringen als in Amerika en nemen de strijd hier over. Deze maand komt de Nationale Ombudsman met zijn onderzoek over naar behandeling van klachten over etnisch profileren, wat veel voorkomt, door overheden. En er is nog steeds sprake van achterstand en achterstelling op de arbeidsmarkt. Als je dan die enorme kracht, de internationale solidariteit, voelt die uitgaat van BLM dan neem je dat over. Je leert van elkaar. Kick Out Zwarte Piet zou je kunnen zien als de Nederlandse vorm van BLM aangepast aan de situatie hier en vertaald naar wat deze actievoerders voelen en vinden.'

Rutte werd net zo geraakt als Robert Kennedy destijds

Parallel

Toch moeten we oppassen, aldus Cadat-Lampe, maar dan voor ‘newsjacking’ en ‘diversity washing’. Het moet meer zijn dan een pr-tactiek waarbij een nieuwsfeit wordt gebruikt om aandacht te krijgen in de (social) media of het noemen van maatregelen maar die niet uitvoeren. Maar hij is niet pessimistisch. 'Zeker niet. Er zijn en worden nog steeds wetten gemaakt die systematische discriminatie moeten tegen gaan. Begin juli stemde de ministerraad nog in met een wetsvoorstel van staatssecretaris Tamira van Ark (VVD) dat ervoor moet zorgen dat werkgevers verplicht zijn aan te tonen dat ze genoeg doen om gelijke kansen te bevorderen bij werving en selectie van personeel.' Sociale bewegingen kunnen ook sociale verandering tot stand brengen, zegt hij. Neem de American Civil Rights Movement. Hij ziet een mooie parallel tussen de ontmoeting van premier Rutte onlangs met mensen die zich uitspraken tegen racisme en Robert Kennedy die in de jaren ’60 Amerikaanse zwarte kunstenaars, waaronder James Baldwin, en communitybuilders ontmoette. 'Dat raakte hem enorm, zoals nu met Rutte. Empathie werkt. Zodra machthebbers vanuit empathie wakker worden geschud over de dagelijkse realiteit van mensen, gaan ze actie ondernemen. Onderzoek van KIS (Felten e.a.) toonde dit ook aan. Andere middelen zijn confronteren, bewustwording en de sociale norm stellen.' Black Lives Matter, zegt Cadat, is het begin van een nieuwe cyclus van antiracisme en zal volgens hem aantonen dat verandering wel degelijk mogelijk is.

Door alleen te aaien komt geen verandering

Impact

Iris Andriessen is hoofdauteur van het rapport Ervaren Discriminatie in Nederland, dat het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) in april uitbracht. Inmiddels werkt ze, net als Ron van Wonderen, bij het Verwey-Jonker Instituut. Van Wonderen is expert op het gebied van polarisatie. Uit het onderzoek van het SCP blijkt dat meer dan een kwart (27 procent) van de Nederlanders zegt te maken te hebben met discriminatie. Nog eens elf procent twijfelt of een voorval dat ze meemaakten discriminatie was. Vooral Nederlanders met een migratieachtergrond, moslims, jongeren, lhbti’ers en mensen met een beperking ervaren relatief veel discriminatie. Ouderen en mensen met een Nederlandse achtergrond relatief weinig. En hoewel vijf jaar later in vergelijking met 2013 op bijvoorbeeld de arbeidsmarkt vooruitgang is geboekt voor mensen van Turkse en Marokkaanse afkomst, staan Marokkaanse Nederlanders laag op de sociale ladder. Maar zijn Surinaamse Nederlanders na de jaren ‘80 weer omhooggeklommen, en zo verschuift dat steeds, zegt Andriessen, afhankelijk van hoe de samenleving de hiërarchie van groepen bepaalt. Is het denkbaar dat een sociale beweging als Black Lives Matter een omslagpunt zou kunnen vormen?

Volgens Van Wonderen begint het met doorbreken van polarisatie. Dat is een voorwaarde voor verandering. Je moet, zegt hij, elkaar vinden en verbinden. Ondanks alle clashes. Als voorbeeld noemt hij Zwarte Piet. 'Surinaamse mensen willen graag meedoen met feesten die in de Nederlandse cultuur worden gevierd. Alleen niet met een figuur die met racisme en stereotypering samenhangt. Het lijken eerst twee tegenovergestelde perspectieven, maar dat zijn ze niet: als de situatie prettig voor hen is doen mensen gewoon mee.' Het gaat om invoelen, zegt Andriessen. Zoeken naar een gezamenlijke ervaring. 'Als een zwarte man blikken van bepaalde mensen ontwijkt omdat hij geen reactie wil uitlokken, herkent een witte, jonge vrouw zich in dat gedrag als zij bijvoorbeeld ’s avonds op straat loopt en datzelfde doet. Door die overeenkomst kan zo’n gesprek beginnen en is verbinding mogelijk. In het verhaal van Zwarte Piet zit ook de component dat het een gezamenlijk feest moet zijn, voor iedereen.' Maar voegt ze toe, zonder wrijving geen glans. 'Sociale verandering komt niet tot stand als je alleen ‘aait’. Want geprivilegieerde groepen geven niet zonder meer hun positie op. Zonder schoppen en duwen komt de boel niet in beweging.' Het gaat om emancipatie voor iedereen, zegt ze. 'Je kunt die golfbewegingen vergelijken met de feministische beweging. De vrouwen zijn er nog niet, dat gaat ook nog steeds in golven, in een proces van duwen en trekken.'

Volgens Van Wonderen zou een oplossing voor structurele verandering kunnen zijn: het doorbreken van identiteiten. 'Je bent zoveel: Amsterdammer, vader, werknemer, voetbalsupporter. Wat zijn de verbindende identiteiten, waar zit de herkenning met de ander? Je vertelt een herkenbaar verhaal, als vorm van storytelling, en zo maak je mensen multi- in plaats van eendimensionaal.' Dan, zegt hij, ontstaat pas een samenleving waarin wel verschillen zijn, maar die kansen niet belemmert.    

Tekst: Julia Dotulong