6 boekentips over de ervaringen van vluchtelingen en migranten

Klein land - Gaël Faye  
Oorspronkelijke titel: Petit Pays

Wat betekent het om in de jaren negentig als tienjarige op te groeien als zoon van een Franse vader en Rwandese moeder in een expatwijk in Burundi? Wanneer begrijp je dat Hutu en Tutsi hetzelfde grondgebied, dezelfde taal en dezelfde god delen, maar niet dezelfde neus hebben? En hoe verwerk je dat in crisissituaties alleen westerlingen geëvacueerd worden – en hun honden en katten? Aan de hand van ervaringen uit het dagelijks leven vertelt de Frans-Rwandese hiphopartiest Gaël Faye (1982) hoe het Rwanda van melk en honing veranderde in een openluchtbloedbad. ‘Geluk zie je alleen in de achteruitkijkspiegel. (..) Genocide is een olieramp en wie er niet in is verdronken, zit voor de rest van zijn leven onder de olie.’ In deze zeer goed geschreven roman wordt geprobeerd te verduidelijken wat niet te begrijpen valt.

'Wanneer we migreren snijden we degenen die we achterlaten uit ons leven weg'

Exit West - Mohsin Hamid
Met deze liefdesroman in tijden van migratie schreef de in Pakistan geboren schrijver Mohsin Hamid (1971) een buitengewoon aansprekend boek waarin het leven aan de vooravond van een burgeroorlog scherp wordt getekend. Hoe extreem groot de dreiging is, blijkt wanneer Nadia verliefd wordt op Saïd. Ook wanneer zij gekleed zijn volgens de kledingvoorschriften, hij bebaard is volgens de baardvoorschriften en zij haar haren bedekt heeft volgens de haarvoorschriften loert overal gevaar. In huis is het niet veel veiliger. ‘Mensen in de stad kregen een andere verhouding met ramen. Misschien wel de grootste kans dat je door de dood werd getroffen was via het raam. Zelfs de allersloomste kogelregen werd door ramen niet tegengehouden: op elk plekje binnenshuis waar je naar buiten kon kijken, bevond je je mogelijk in de vuurlinie.’ (..) ‘Deuren kregen eveneens een ander effect op mensen. Er gingen geruchten dat deuren je naar elders konden transporteren, vaak naar plaatsen ver weg, ver verwijderd van dit land dat was veranderd in een dodelijke val.’ Er rest weinig anders dan vertrekken, ook al is de prijs hoog, zoals blijkt wanneer de vader van de hoofdpersoon niet wil vluchten. ‘Wanneer we migreren snijden we degenen die we achterlaten uit ons leven weg.’

Vertel me het einde. Een essay in veertig vragen - Valeria Luiselli
Oorspronkelijke titel: Tell me how it ends. An essay in forty questions

In 2015 werkte Valeria Luiselli  - woonachtig in New York  - als tolk met honderden Latijns-Amerikaanse kinderen die zonder ouders de Amerikaanse grens waren overgestoken. Ze vroeg de kinderen steeds dezelfde veertig, voorgeschreven vragen voor de aanvraag van hun verblijfsvergunning. Het resultaat is schokkend. Veel kinderen verdwijnen, stuiten op burgerwachten of komen om door uitdroging, honger of ongelukken. Tussen april 2014 en augustus 2015 werden meer dan 102.000 minderjarigen aan de grens opgepakt. De afgelopen jaren zijn de mogelijkheden voor rechtsbijstand voor deze kinderen fors beperkt. De conclusie is dan ook bitter. ‘De meest gebruikelijke “permanente verblijfsvergunning” is het recht op een massagraf.’

Duizend-en-een-nachtmerries - Rodaan Al Galidi
Na de prachtige roman Hoe ik talent voor het leven kreeg produceerde de uit Irak gevluchte schrijver Rodaan Al Galidi (circa 1971) een bundel met 35 korte verhalen die grotendeels in Nederland spelen, maar soms ook in Irak of Turkije. Een rode draad vormt de vraag hoe je moet communiceren met Nederlanders in het algemeen en met Nederlandse vrouwen in het bijzonder. ‘Op een station is het moeilijk om met een Hollander te praten als de trein geen vertraging heeft, in de speeltuin is een gesprek aanknopen met een Hollander onmogelijk als je geen kinderen hebt, en in een park is een hond een absolute voorwaarde voor een babbel.’ In een van de verhalen heeft asielzoeker Kamel jeuk aan zijn kont. ‘Hij probeerde alle crèmes, oliën en zalfjes die hij kon kopen zonder doktersrecept. De crèmes verdwenen, de jeuk niet. Voor een man uit het Midden-Oosten is het onmogelijk om de woorden ‘mijn kont’ uit te spreken, en dan ook nog jeuk, daar, op die plek, in dat gevoelige woord dreef hem tot waanzin.’ De stijl van Al Galidi is kleurrijk, beeldend en geestig. Zo gaat het in een verhaal over een slaapcursus over een spirituele vrouw: ‘Haar ingevallen gezicht was omlijst door lange grijze haren, die waren getrouwd met een kam en nooit waren vreemdgegaan met een schaar.’

Duizend vaders - Nhung Dam
Theatermaakster en actrice Nhung Dam (1984) debuteert met een fantasierijk roman. Ze schetst in een beeldende, soms dartele stijl de wereld vanuit het perspectief van een elfjarig Vietnamees meisje dat met haar moeder als bootvluchtelinge in het Groningse Beiahêm beland is. Ze groeit op met haar moeder. Haar vader is, ‘vers bekroond en gehoond tot nieuwkomer’, vertrokken. Ze leeft vooral in de wereld die ze zelf schept. Het isolement is groot: ‘We kregen nauwelijks post, in ons leven waren er geen afzenders en geadresseerden. (..) Ik had vorig jaar voor mijn verjaardag om de betaalde krant gevraagd. (..) ‘Waarom zou je iets kopen wat je elke dag weer moet weggooien’, was het antwoord van vader op mijn vraag geweest.’ Het leven op het platteland is voor het Vietnamese meisje ook nogal wennen: ‘Ben je hier bekend?’, vroeg de man. ‘Dat ligt eraan’, antwoordde ik. ‘Iedereen is hier bekend.'

Wees onzichtbaar - Murat Isik
Na zijn roman Verloren grond over opgroeien in Oost-Turkije schreef Murat Isik (1977) in Wees onzichtbaar het verhaal van de strijd tussen een zoon die in 1983 als vijfjarige Zaza naar Nederland kwam en zijn werkloze, autoritaire, communistische vader. Ook de kennismaking met Nederland, het schoolleven en het (over)leven in de verloederende Amsterdamse Bijlmer – waar geweld, drugs, inbraken het dagelijks leven steeds meer beheersen – worden glashelder weergegeven. Daarbij komt ook de Bijlmerramp vrij uitgebreid aan de orde. In het boek ziet de vader tot zijn schrik dat zijn vrouw zich steeds nadrukkelijker ontwikkelt en zijn kinderen vernederlandsen. De zoon wordt zich met de dag meer bewust van zijn positie: ‘We moesten geduld hebben, hield ik mezelf voor. We moesten geduld hebben en doorstaan wat op ons af kwam. Het had geen zin om weg te lopen voor de pijn, we konden negens heen. En als het ons te veel werd, moesten we onzichtbaar zijn.’ Langzaam komt een uitweg in zicht: ‘Zelfredzaam. Ik vond het meteen een schitterend woord en begreep direct wat het betekende. Ik besloot het in de mond te nemen, ervan te proeven om het te laten beklijven. ‘Zelfredzaam’, zei ik hardop.’