Uitpufspreekuur wijst de weg: nieuwe methode biedt bewoners azc luisterend oor

Doolhof van ontheemding

De wachttijden bij de IND blijven oplopen (1,5 tot 2 jaar). Nieuwkomers raken verdwaald in een doolhof. Ze zijn afgesneden van hun gezin, hun gemeenschap, hun talent en cultuur. Getalenteerde inwoners in het azc die eigen bedrijven hadden of een vak beoefenden in het land van herkomst mochten afgelopen tientallen jaren nagenoeg niet werken tijdens de asielprocedure. Recent zijn deze ontmoedigingsregels onwettig verklaard door de hoogste rechter. Het verkrijgen van een burgerservicenummer duurt tenminste zes maanden, vaak langer. Dit staat vrijwilligerswerk vaak in de weg. In de crisiopvang mogen mensen soms zelfs niet eens voor zichzelf koken. Wekelijks is er een meldplicht. Het lange wachten, de strenge regels, de vele overplaatsingen en het isolement eisen hun tol. Mensen komen uit oorlogsgebieden en hebben het nodige geweld meegemaakt. Sommigen zijn al jaren onderweg. Eenzaamheid is een van de meest urgente thema's en fysiek contact is schaars. Het azc is de eerste plek waar mensen zich veilig zouden kunnen voelen. Maar de vele verhuizingen - vijf à tien verhuizingen is een gemiddelde - zorgen ervoor dat mensen vervreemden van zichzelf en van hun omgeving. Dit leidt tot voortdurende ontwrichting en zo blijven mensen in de overlevingsstand staan.

Welzijn op maat

De Rotterdamse Stichting Mano, die sinds jaar en dag oog en hart heeft voor de noden van nieuwe bewoners in Rotterdam, begon vier jaar geleden met een uur welzijn op maat om aandacht en ruimte te geven aan de hierboven genoemde dringende noden. Het uitpufspreekuur is in de afgelopen jaren verder ontwikkeld in samenwerking met De Stadscoalitie, Avant Sanare en met individuele psychologen, geestelijk verzorgers en ervaringsdeskundigen met expertise en een rijke verscheidenheid aan culturele achtergronden en talen. ‘Mensen kunnen hun verhaal kwijt en dat lucht op,’ aldus Lieke Galbraith, directeur Beleid en Programma’s bij Stichting Mano.

Inmiddels onderzoeken we in de noodopvang in Rotterdam de effecten van het uitpufspreekuur, zodat de inzichten van de aanpak landelijk kunnen worden verspreid in alle vergeten azc’s waar de nieuwe bewoners veel baat kunnen hebben van deze maatwerk aanpak. In oktober 2023 zijn we ook een pilot gestart voor Oekraïeners. 
De Rotterdamse psychiater Aram Hasan signaleerde al jaren terug dat tachtig procent van de mensen in zijn wachtkamer vragen hadden die niet thuishoorden bij een psychiater. Denk aan vragen over cultuurverschillen, zelfmanagement, geestelijke en emotionele zorg. 

Mensen kunnen hun verhaal kwijt en dat lucht op.

Eigenaarschap heelt

Het uur welzijn op maat van het uitpufspreekuur komt tot stand op initiatief van de bewoners van het azc. Het gaat uit van eigenaarschap, de eerste beweging om in gesprek te gaan komt van de bewoner zelf en daarmee start heling van binnenuit, is de gedachte. Daarom bepaalt de aanvrager de duur van het gesprek, de timing, de onderwerpen en de locatie (binnen, buiten, wandelen). Er wordt gewerkt volgens de codes van privacy. Er is geen dossiervorming en het advies is waardenvrij en open. De gesprekken zijn preventief en signalerend. Als het nodig is, verwijzen we urgentere situaties door in samenwerking met GZA (Gezondheidszorg Asielzoekers) en met het lokale wijkteam. Naast voorlichting over wat het uitpufspreekuur is, groepsbijeenkomsten, en trainingen over mentale gezondheid doen begeleiders mee met activiteiten, uitjes of sport. Zo ontstaat er bij bewoners vertrouwen en bekendheid en kunnen vragen informeel ontstaan.

Vakkrachten

Om het uitpufspreekuur goed te laten verlopen, wordt samengewerkt met ervaringsdeskundigen oftewel sleutelpersonen. Dit zijn burgers die het hele inburgeringsproces zelf aan den lijve hebben ondervonden die veelal hebben gewerkt op het gebied van zorg en gezondheid in het land van herkomst. Dit waarborgt cultuur- en religiesensitief werken. De sleutelpersonen werken als betaalde vakkracht. Deze getrainde ervaringsdeskundigen vertalen met oog voor de taal- en cultuurverschillen - zowel vanuit het perspectief van de ontvangende samenleving als vanuit het land van herkomst - en signaleren in nauwe samenwerking met onafhankelijke psychologen en geestelijk verzorgers.

Uit onderzoek van De Stadscoalitie gepubliceerd in de Volkskrant, blijkt dat sleutelpersonen vaak jarenlang als onbetaalde vrijwilliger worden uitgebuit. Dit leidde tot het landelijke Film Manifest Sleutelpersonen Werken, waarin dertig organisaties uit het hele land oproepen om het urgente werk van sleutelpersonen structureel te betalen. Stichting Mano maakt dankzij de duurzame inzet van ervaringsdeskundigen het verschil. Sleutelpersonen bouwen als vakkracht bruggen tussen nieuwe burgers en de Nederlandse samenleving en dat werkt. Sommige vakkrachten zijn psychologen of psychotherapeuten uit het land van herkomst, die voor het uitpufspreekuur preventief als ‘mental health coach’ werken.

Bewoners krijgen een gevoel van regie en eigenaarschap terug over het leven in de (nood)opvang. 

Methodiek

De integrale methodiek van het uitpufspreekuur gaat uit van fysieke en mentale beweging en biedt verschillende aanknopingspunten voor zowel het individu als de gemeenschap. Aanvragers krijgen een gevoel van regie en eigenaarschap terug over het leven in de (nood)opvang. Daarbij wordt uitgegaan van humanistische waarden in plaats van medische. De methode is intuïtief en relationeel en betreft zowel individuele als groepsbijeenkomsten. Bewoners krijgen trainingen aangeboden, zoals een training ‘Making the most of now’.

Onderwerpen die aan de orde komen zijn: stress en ontspanning, besnijdenis, rouw, acceptatie, somberheid en eenzaamheid. Antwoorden worden gevonden op vragen als: Hoe vind je structuur? Hoe om te gaan met onzekerheid en angst? Hoe bezig je pijnlijke levensvragen? Ook theatertechnieken, sport en kunst maken onderdeel uit van de werkwijze. Bewoners maakten bijvoorbeeld een pantomime getiteld: ‘Binnenstebuiten’, onder leiding van regisseur en acteur Firas Kalousie of werkten onder leiding van psychologen aan een ‘Map of Wishes’ die aansluit bij de Oekraïense traditie van het maken van collages in de wintertijd.

Bewoners geven duidelijk aan dat ze dankzij het uitpufspreekuur het gevoel hebben gezien en gehoord te worden. Ze ervaren gevoelens van opluchting, meer regie en acceptatie, meer overzicht en inzicht in eigen processen en (on)mogelijkheden. Een voorbeeld: een man piekert over wanneer zijn gezin overkomt. Zijn constatering dat dit wel twee jaar kan duren deelt hij hardop en dit maakt dat hij in huilen uitbarst. De realiteit in de ogen kijken doet pijn. Na het delen van de pijnlijke emoties komt er ruimte en geeft de man aan dat het hem opgelucht heeft om dit ongemakkelijke feit in de ogen te kijken. Door de ruimte die ontstaat stelt hij vragen over hoe het nu verder moet en kan.

Deze gesprekken geven me energie en het gevoel dat er altijd hoop is.

Vergrootglas

Hoewel de signalen van bewoners hoopvol zijn, observeren professionals tegelijk de schrijnende gevolgen van het ontmoedigingsbeleid. Na honderden gesprekken met mensen uit de hele wereld constateren we dat dit beleid tot 'aangeleerde hulpeloosheid' en passiviteit leidt. Dit proces is niet zomaar gekeerd bij toekenning van status en zorgt voor een wachtstand die participatie bemoeilijkt en duurzame integratie juist in de weg staat. Dit alles leidt tot onnodige schade en hoge kosten voor de 73 procent verwachte nieuwe burgers die mogen blijven. Bovendien zorgt dit voor spanning, stress en onveiligheid in de opvang. Daarbovenop komen op de langere termijn de kosten voor de gehele samenleving. De vraag is of het overheidsdevies van ‘activeren en integreren’ nog zal gaan werken. Het eerder serieus nemen en luisteren naar volwassen mensen die aan onze samenleving kunnen en willen bijdragen biedt meer perspectief.

Regie, luisteren en een stem geven

Het goede nieuws is dat alle bewoners van azc’s sinds 29 november 2023 ongelimiteerd mogen werken en daarmee officieel kunnen bijdragen met hun talent en aan onze samenleving. Dit geeft bewoners van azc’s meer regie in handen. De urgentie om te luisteren naar problemen en levensverhalen blijft groot. Dit geeft niet alleen inzicht in waar het systeem beter kan, maar de gesprekken geven bewoners ook weer een stem, een motivatie en een doel. Ze vinden hun weg in Nederland. Luisteren naar persoonlijke verhalen en behoeften geeft richting. De weg wijzen in plaats van wegkijken. Aandachtig aanwezig zijn en perspectief bieden, binnen soms onmogelijke kaders, is meer dan een pleister op de wond alleen. Oftewel zoals een van de bewoners teruggeeft: ‘Deze gesprekken geven me energie en het gevoel dat er altijd hoop is.’