Wat worden de maatschappelijke thema’s en trends van 2017?

'Meer initiatieven die verschillen overbruggen'
Jaco Dagevos, Hoofd Onderwijs, Minderheden en Methodologie bij het SCP en bijzonder hoogleraar Integratie en Migratie bij Erasmus Universiteit Rotterdam

‘De toon in het integratiedebat gaat alleen maar heftiger worden. De PVV doet het goed in de peilingen en het zelfbewustzijn groeit. Ook bij de mensen die op de PVV stemmen. Tegelijkertijd zie je aan de migrantenkant een soortgelijk zelfbewustzijn: “We zijn hier, we blijven hier”. Nederlanders met een migratieachtergrond stellen bepaalde zaken aan de orde. Dus je ziet dat zaken verschuiven. Het optreden van Halbe Zijlstra bij Pauw over Zwarte Piet was daar een voorbeeld van; hij werd van tafel geblazen. Dat was een paar jaar geleden ondenkbaar geweest. Kortom: er gebeurt veel. We zullen harde confrontaties zien, maar ook meer initiatieven die verschillen overbruggen. Dat past bij Nederland. Zeker nu we in zo’n conflictueus model zitten. We praten vaak smalend over het poldermodel maar daar zijn we wel goed in. Ik hoop dat die krachten zich in 2017 sterker manifesteren. Je hoort werkgevers vaker over inclusiviteit, je ziet initiatieven van de groepen zelf, op lokaal niveau gebeurt veel. Daar zijn ze heel pragmatisch bezig met het oplossen van problemen, los van alle retoriek.’

'Het woord van 2017 wordt "bescherming"'
Adjiedj Bakas, trendwatcher

‘Bescherming wordt het woord van 2017. Iedereen is ermee bezig. In deze gespannen tijd kan een incident – zoals de moord op de Russische ambassadeur in Turkije – tot een (wereld)oorlog leiden, net als in 1914 gebeurde. We leven in prerevolutionaire tijden. Het monetair systeem, de wereldeconomie, de representatieve democratie, energievoorziening op basis van olie en gas, kapitalisme op basis van globalisering: dit alles loopt ten einde en wordt straks vervangen door iets nieuws. Dit is the perfect storm. Wat dat zal zijn, is nu nog ongewis. Zo’n revolutie gaat meestal gepaard met oorlog, maar als man van vrede hoop ik dat we dat deze keer voorkomen. Uit naam van de radicale islam zullen ook in 2017 aanslagen worden gepleegd, die het imago van vredelievende moslims aantasten. Zij stemmen daarom steeds vaker op het Front National in Frankrijk of de PVV in Nederland, omdat ook zij bescherming zoeken tegen de radicale islam, die door steeds meer mensen wordt gezien als het nazisme van nu. Om Nederland te helen zou een nationaal zakenkabinet een goed idee zijn. Maar dat zie ik nog niet gebeuren. Helaas.’

Bekijk de highlights uit zijn boek Trends 2017.

'De terugtrekkende overheid baart zorgen'
Cyriel Triesscheijn, directeur bestuurder RADAR, Art.1 & IDEM Rotterdam

‘Ik verwacht met de aankomende verkiezingen een flinke discussie over de Nederlandse identiteit. Er is al een debat over “wij en zij” gaande en de invulling van wie wij en zij zijn, is een voortdurend proces. Ook de politiek stort zich op thema’s als discriminatie en uitsluiting. Binnen het thema discriminatie zien we een versterkte focus op racisme, dat hangt samen met het Zwarte Pietdebat en de aandacht voor het kolonialisme en slavernijverleden van Nederland. Maar ook door de zaak van Wilders en de incidenten rond Sylvana Simons. Racisme in relatie met sociale media en de beteugeling daarvan wordt een groot onderwerp. Een zorgwekkende ontwikkeling is de terugtrekkende overheid. Juist ook rondom het thema discriminatie, met als excuus dat het zich afspeelt tussen burgers onderling. Dat heeft te maken met machteloosheid bij de politiek. Dit zet de zorgplicht en beschermingsplicht van de overheid onder druk.’

'Het realisme gaat domineren'
Hans Boutellier, wetenschappelijk directeur Verwey-Jonker Instituut en bijzonder hoogleraar Veiligheid en Veerkracht

'Ik verwacht en hoop op een ontwikkeling van meerstemmigheid tegenover de polarisatie. Dat past bij Nederland'

‘De tegenstellingen zijn in 2016 verscherpt, dat was ook de verwachting. Maar ik denk dat in 2017 de reactie daarop sterker wordt. Dat kan in vrij radicale zin, denk aan Denk. Echt een emancipatiebeweging, maar die blijft in de polariserende sfeer zitten. De commotie rond Jan Terlouw, dat is een symptoom van iets anders. Je ziet aan de reacties dat er behoefte aan zo’n verhaal is. Ik denk dat het realisme gaat domineren. De multi-etnische ontwikkeling van het Westen en dus ook van Nederland is een feit. Daar kun je wel over gaan jeremiëren maar dat is geen realistisch uitgangspunt. Deal with it!, dat zal de houding van 2017 worden. Ik verwacht en hoop op een ontwikkeling van meerstemmigheid tegenover de polarisatie. Mensen die bij zinnen komen. Dat past ook bij ons. Nederland is – zoals ik in Het Seculiere experiment heb geschreven – een pragmacratie; een samenleving die naar bevind van zaken handelt. We doen wat het beste is gegeven de reële stand van zaken.’

'Een natuurlijk maatschappelijk draagvlak'
Mardjan Seighali, directeur Stichting voor Vluchteling-Studenten UAF

‘Wat ik een erg interessante trend vind, zijn die vele vrijwilligers die zich melden. Bij ons en bij andere vluchtelingenorganisaties. Stuk voor stuk mensen die iets willen doen voor de medemens, die kennis en vaardigheden beschikbaar stellen. Zo lijkt een natuurlijk maatschappelijk draagvlak te ontstaan. Een mooie reactie op het harde debat. Wat betreft integratie zien we vluchtelingen steeds makkelijker toestromen naar wo, hbo en ook naar het mbo. Er zijn veel vluchtelingen die meteen de handen uit de mouwen willen steken en een korte opleiding willen volgen. Daarvoor is maatwerk en een omslag bij de opleidingsinstellingen nodig. Dat gebeurt nu mondjesmaat. Maar we zien wel dat gemeenten ervan doordrongen zijn dat de integratie zo snel mogelijk moet gebeuren. We moeten onze lessen trekken uit het verleden.’

'Ook in 2017 zullen we nog velen malen wakker worden geschud'
Hans Werdmölder, cultureel antropoloog en criminoloog

‘Een probleem niet onder ogen willen zien, het toedekken en bedelven onder hypocrisie, dat vindt nog steeds plaats – vooral door de heersende elite. We worden met z’n allen wakker geschud door een schokkende gebeurtenis, een terreuraanslag of de verkiezing van een rechtse populist. Zo’n gebeurtenis heb ik vorig jaar een wake-up call genoemd. Het gevoelige thema – vluchtelingen, migratie, integratie, religieus en rechtsradicalisme – krijgt even aandacht, vervolgens is het weer business as usual. We gaan snel over op de orde van de dag. De ‘modale burger’, en dat zijn ook pas gearriveerde migranten, maken zich echter zorgen over een ongewisse toekomst. Dat los je niet op door het woord “allochtoon” te vervangen. Ook voor 2017 voorspel ik dat we nog vele malen zullen worden wakker geschud.’

'Het duurzame antwoord op polarisatie'
Halleh Ghorashi, hoogleraar diversiteit en integratie

‘We zien in Nederland op alle terreinen een tegengeluid ontstaan tegen de populistische beweging, waar racisme en diversiteit besproken worden. We zien dat in de publieke ruimte, in de politiek, op de universiteiten. Kijk naar de vele initiatieven rondom vluchtelingen. Ze gaan vaak de goede doelen voorbij. Het zijn verbindende initiatieven in de wijken, in de praktijk van alledag. Niet zo zichtbaar, maar ze zijn er. Ik zie ze bloeien. Waar ik me zorgen over maak is de kwetsbaarheid van deze initiatieven die vaak door vrijwilligers worden gedragen. Maar ze zijn het duurzame antwoord op polarisatie, waar we op zoek naar zijn. Dat moeten we koesteren, fundament geven. Het probleem met populisme en radicalisering is dat het niet zo maar bewegingen zijn. Ze kunnen desastreus zijn, gebaseerd op gebrek, op angst, op verlies. Maar het populisme dat nu een spoor door de wereld trekt, biedt geen perspectief voor een duurzame toekomst. Het leidt alleen tot meer polarisatie en conflict. Voor duurzaamheid heb je verbinding nodig.’

'De diverse stemmen zijn helderder dan ooit, maar nogal gepolariseerd'
Jan Jaap de Ruiter, arabist aan Tilburg University

'Het Trump-effect in Europa zal groot zijn en de populistische krachten gaan winnen'

‘We kunnen in ieder geval stellen dat de ideologische strijd onverminderd doorgaat. Beide kanten profileren zich meer en meer en dragen zo bij aan de polarisatie. In het voorjaar zeiden bijvoorbeeld moslims uit salafistische hoek, aangevoerd door Abou Hafs en Nourdeen Wildeman, in een interview in het NRC, “er met een gestrekt been in te gaan en niets meer te verwachten van de samenleving”. Een ander geluid is de politieke partij Denk. Ik vind het goed dat de ideologische en politieke strijd zich gaat afspelen in het parlement. Gooi het er maar uit. Hoe ze het bij de verkiezing gaan doen is de vraag. Er is ontzettend veel concurrentie voor die 150 zetels, vooral op rechts. Dus het wordt lastig om een zeteltje te bemachtigen. Wilders hoopt natuurlijk garen te spinnen uit de verkiezing van Trump en dat gaat hem ook lukken. Kortom: de diverse stemmen helderder dan ooit maar helaas nogal gepolariseerd. 2017 wordt het jaar van de verkiezingen. In Nederland, Frankrijk, Duitsland. Terwijl ik denk dat in de VS met Trump zelf uiteindelijk wel mee zal vallen, verwacht ik dat het Trump-effect in Europa groot zal zijn en dat de populistische krachten gaan winnen. Het tegengeluid zal daardoor weer harder worden. Het systeem kraakt maar werkt nog.’

'Verbinding is hét nieuwe woord'
Annemarie van Hinsberg, programmaleider Kennisplatform Inclusief Samenleven/Movisie

‘Er zijn diverse onderzoeken dit jaar geweest die keihard aantonen dat discriminatie een reëel probleem is, waaronder het onderzoek naar stagediscriminatie. Onder andere op de arbeidsmarkt en etnisch profileren door politie. De toon van het publieke debat over migratie en integratie vind ik ronduit schokkend. De reacties op nieuwsberichten en artikelen hierover online gaan onder het mom van ‘vrijheid van meningsuiting’ vaak over alle grenzen van het toelaatbare heen en ik vrees dat dit in aanloop naar de verkiezingen alleen maar erger wordt. Heftiger en met meer kans op incidenten als bedreigingen en geweld. De grenzen van de rechtsstaat worden opgezocht, zoals in het Wilders-proces. Gelijktijdig zien we een beweging ontstaan die juist de stem van het zwijgende midden wil laten horen. De nuance. Ook gemeenten zoeken naar manieren om mensen met elkaar in gesprek te laten gaan. Verbinding is hét nieuwe woord. Maar hoe doe je dat? Het gouden ei is nog niet gevonden en komend jaar belooft een spannende zoektocht te worden.’

'Rechtse overwinning en nieuwe generatie multiculturele jongeren eist acceptatie op'
Cemil Yilmaz, sociaal wetenschapper en sociaal ondernemer IZI-solutions

‘Ik voorspel een rechtse overwinning en een rechts kabinet. Dat zou betekenen dat alles wat de afgelopen jaren is geïnvesteerd in het maatschappelijk middenveld, ook op het gebied van integratie weer wordt afgebroken. Dat terwijl er al zoveel wordt verwacht van burgers en vrijwilligersorganisaties. Ik zie verder dat er een politieke verzuiling aan het ontstaan is. Met de linkse partijen, die weer links worden, na het overlopen van hun kiezers naar rechtse partijen. Tegelijkertijd zal de emancipatieslag onder de nieuwe generatie multiculturele jongeren doorzetten. Dat gaat in eerste instantie voor meer wrijving zorgen. Maar wrijving hoort nou eenmaal bij een multiculturele samenleving. Dat is een natuurlijk proces. Ook de manier waarop de meerderheid vastklampt aan haar eigen identiteit. Helemaal wanneer er een regering gevormd zal worden met de PVV. Deze generatie van multiculturele jongeren neemt namelijk geen genoegen met een nee. Zij zijn niet bang voor de confrontatie en ze weigeren nog langer getolereerd te worden. Ze eisen acceptatie op. Waar ik me wel zorgen over maken, is de tijden waarin we leven. Ze noemen het populisme, ik noem het rechtsextremisme, nationaalsocialisme wat vooral in Europa en Nederland aan het opkomen is. Dat vind ik beangstigend. Je weet niet wat de impact gaat zijn.’

'Systematisch op afstand'
Mehmet Day, onderzoeker Kennisplatform Inclusief Samenleven/Verwey-Jonker Instituut

‘Vorig jaar heb ik voorspeld dat Nederlandse jongeren met een migratieachtergrond, mede vanwege de harde maatschappelijke sfeer, teruggrijpen naar hun roots. Dat kwam ook in het SCP-onderzoek Werelden van Verschil duidelijk naar voren. Veel jongeren hebben – dat zie je zeker de laatste tijd – het gevoel dat ze systematisch op afstand worden gezet, als afwijkend worden gezien en anders worden behandeld. Onder jongeren leeft een sterk en breed gedeeld gevoel van uitsluiting: ze worden niet als individu gezien, maar enkel als lid van een bepaalde groep. Ze gaan dan kijken wie ze zijn. Dat identificatieproces begint op dat moment. Ze zoeken naar hun roots, naar hun achtergrond. Etnisch of religieus. En dat hoeft niet direct tot radicalisering te leiden of extreme vormen aan te nemen, maar het is wel ingegeven vanuit een reactionaire houding op de samenleving. In de verdediging. De vraag is of dat een gezonde manier is om terug te grijpen naar je roots. De toon in het publieke en politieke debat is hard. Aan beide zijden. Denk aan de opkomst van de rechtse partijen, maar ook aan de partij Denk. In de aanloop naar de verkiezingen zal de toon er niet minder hard op worden. Het is zorgelijk dat het met name de flanken, de uitersten, de prominente stem hebben in het debat, ook in het kader van identiteitsontwikkeling van jongeren.’