Moslimdiscriminatie en islamkritiek: wat betekent dat en wat zijn de verschillen?

Discriminatie is iemand anders behandelen, achterstellen of uitsluiten vanwege bijvoorbeeld diens afkomst, religie, huidskleur of andere persoonlijke kenmerken. Een negatieve houding, meestal vooroordelen (prejudice) genoemd, is een belangrijke voorspeller van discriminatie. Er is duidelijk bewijs voor een relatie tussen een negatieve houding hebben (waaronder angstgevoelens) en negatief gedrag (discriminatie) naar moslims. Ook overgeneralisaties (‘alle moslims…’), ook wel stereotypen genoemd, zijn een voorspeller van discriminatie. 

Verschil tussen religiekritiek en vooroordelen 

Er is een verschil te onderscheiden tussen vooroordelen ten aanzien van moslims (Islam prejudice) en kritiek op de islam als religie. Dit is uitgewerkt in een valide meetinstrument van Imhoff en Recker uit 2012. Bij vooroordelen ten aanzien van moslims worden de islam en moslims gezien als één groot niet-progressief blok, per definitie gewelddadig, compleet ‘anders’ en als een politieke ideologie in plaats van een religie. Ook het goedpraten van discriminatie ten aanzien van moslims hoort hierbij. Uiting geven aan een negatieve houding naar moslims (vooroordelen) is iets anders dan het bekritiseren van een religie. Bekritiseren van een religie gaat bijvoorbeeld om kritiek hebben op bepaalde religieuze praktijken, op specifieke religieuze ideeën uit een geloofstraditie (bijvoorbeeld kritiek op het verbod op alcoholgebruik), op religieuze figuren en instituten of op het idee van religie an sich vanuit mensen met een algemene seculiere overtuiging. Een voorbeeld: wanneer iemand kritiek heeft op het feit dat in sommige moslimgemeenschappen meisjes gedwongen een sluier moeten dragen, dan is dat te beschouwen als religiekritiek. Maar wanneer iemand zegt dat moslims per definitie vrouwonvriendelijk zijn, dan zijn dit vooroordelen. Het verschil is dat bij vooroordelen alles wat vanuit moslims komt (of is te beschouwen als islamitisch) per definitie beoordeeld wordt als verkeerd. Terwijl je bij religiekritiek bepaalde zaken (ideeën, praktijken, instituten) vanuit moslims of de islam afkeurt.

Kritiek op de islam of kritiek op moslims? 

Het maakt bij de kritiek niet uit of je spreekt over ‘moslims’ of de ‘islam’: het is namelijk onmogelijk om de islam af te keuren zonder de mensen die deze religie vormen zelf af te keuren. Als je bijvoorbeeld zegt dat de islam gewelddadig is, dan zeg je eigenlijk dat moslims gewelddadig zijn. Een religie (zonder mensen) kan immers geen geweld plegen. In dit geval beschuldig je dus een groep mensen op basis van religie. Er is dan sprake van vooroordelen en niet zozeer van religiekritiek. Het gaat niet om de termen die je gebruikt, maar om wat er inhoudelijk gezegd wordt.

Soms hetzelfde gedrag in de praktijk

Kritiek op een religie enerzijds en vooroordelen naar moslims anderzijds kunnen in de praktijk uitmonden in hetzelfde gedrag. Vanuit beide houdingen kunnen mensen bijvoorbeeld een tegenstander zijn van godsdienstlessen op scholen. Maar beide houdingen kunnen ook met elkaar verweven zijn; mensen die kritiek hebben op de islam als religie kunnen uiteraard ook vooroordelen hebben. Immers: de meeste mensen hebben vooroordelen. Toch lijkt er genoeg empirisch houvast te zijn om een onderscheid te maken tussen vooroordelen en discriminatie ten aanzien van moslims enerzijds en een kritische houding tegenover religie anderzijds.

Het onderzoeksrapport betreft een literatuurstudie, waarin je uitgebreid leest wat de verschillen zijn tussen islamkritiek en anti-moslimracisme. Peerreview studies, boeken en artikelen van auteurs die veel peer-reviewed publiceren zijn in kaart gebracht. Uiteindelijk is er gebruikgemaakt van bijna 250 bronnen. Een groot deel is afkomstig uit sociaalpsychologische studies.

In een handreiking voor docenten (vo en mbo) staat beschreven hoe je kritiek op de religie versus discriminatie van moslims van elkaar kunt onderscheiden. Dit is beschreven op basis van het rapport en op basis van eerder onderzoek van KIS naar wat werkt om discriminatie te verminderen (zie onder andere dit dossier). Er staan ook concrete handvatten in over wat je kunt doen als docent wanneer er sprake is van discriminatie of vooroordelen.